*Του συνθέτη Δημήτρη Μηνακάκη
Οι σκέψεις που θα ήθελα να μοιραστώ μαζί σας αφορούν σε μια μακροχρόνια διαδρομή ως εκπαιδευτικός μουσικής, διδάσκοντας τόσο ειδικά μαθήματα (ανώτερα Θεωρητικά-σύνθεση) σε Ωδεία, όσο και στο υποχρεωτικό μάθημα της μουσικής κυρίως στο Κολλέγιο Αθηνών όπου δίδαξα για 32 συναπτά έτη. Όπου αναφέρεται η έκφραση μαθητές αφορά εξίσου τον κάθε ακροατή μουσικής.
Η μουσική, ως τέχνη και επιστήμη, είναι ένα μέρος του ανθρώπινου πολιτισμού και ένα κομμάτι της καθημερινής ζωής.
- Ως μια μορφή τέχνης, αποτελεί έναν τρόπο ανθρώπινης έκφρασης, ένα αναπόσπαστο κομμάτι του ανθρώπινου πολιτισμού και της ιστορίας των λαών.
- Ως επιστήμη, αποτελεί έναν τομέα γνώσης, που έχει εξελιχθεί στη διάρκεια των αιώνων και κατέχει μια σημαντική θέση μεταξύ των επιστημονικών κατακτήσεων της ανθρωπότητας.
Ο ανθρωπολόγος Alan Merriam (1964) έχει επισημάνει ως τις κυριότερες λειτουργίες της μουσικής για το άτομο και την κοινωνία:
τη συναισθηματική έκφραση,
την αισθητική απόλαυση,
την ψυχαγωγία,
την επικοινωνία,
τη συμβολική αναπαράσταση,
τη σωματική αντίδραση,
την επικύρωση κοινωνικών και θρησκευτικών θεσμών,
τη συμβολή στη συνέχεια και τη σταθερότητα των πολιτισμών, αλλά και
στη συνεκτικότητα των κοινωνικών ομάδων.
Όταν αποπειράται να αναφερθεί κανείς με λέξεις για μια τέχνη μη λεκτική το εγχείρημα γίνεται δύσκολο και η αποτελεσματικότητά του ακόμα δυσκολότερη.
Η έλξη που νιώσαμε κάποτε για τη μουσική δεν ήταν που μας οδήγησε σ΄ αυτήν κι΄ ακόμη περισσότερο όταν άπειρες ώρες βρεθήκαμε σκυμμένοι ευλαβικά σε ένα μουσικό κείμενο αναδιφώντας σε ένα πλήθος από λεπτομέρειες, με την ελπίδα ότι θα οδηγηθούμε στην πληρέστερη κατανόηση του πνεύματος της μουσικής ουσίας του έργου, αυτή η αίσθηση δεν ήταν που μας έκανε να ξεπερνάμε τις βιολογικές μας αντοχές και να συνεχίζουμε το εγχείρημά μας;
Υπάρχουν άνθρωποι που πιστεύουν ότι η μουσική δεν είναι τίποτα περισσότερο από έναν ευχάριστο αλλά δίχως νόημα ήχο. Άλλοι πάλι δεν αισθάνονται τη μουσική να τους προσφέρει κάτι το ιδιαίτερο, οι περισσότεροι όμως συμφωνούν ότι η μουσική μεταβιβάζει κάτι στον ακροατή.
Είναι δύσκολο να διατυπωθεί ένας κοινά αποδεκτός ορισμός για το τι σημαίνει μουσική, ίσως να σημαίνει κάτι το διαφορετικό για τον καθένα μας, ο κάθε ένας από εμάς θα την χρωματίσει διαφορετικά και θα φωτίσει διαφορετικές πτυχές της. Ένας όμως είναι το γεγονός, ότι οι περισσότεροι άνθρωποι προσεγγίζουν τη μουσική μέσα από την ακρόαση και για να είναι αποτελεσματική πρέπει να είναι και δημιουργική.
Για να ορίσουμε στους μαθητές μας με μεγαλύτερη ακρίβεια αυτή τη δημιουργική συμμετοχή στις ακροάσεις θα πρέπει προηγουμένως, ανάλογα με το επίπεδο που βρίσκονται με διαφορετική λεκτική διατύπωση, να μιλήσουμε για τα άυλα στοιχεία της μουσικής, να συγκρίνουμε τη μουσική με τις άλλες τέχνες κ.λπ. ώστε να πετύχουμε την ολόπλευρη συμμετοχή τους κατά τη διάρκεια των ακροάσεων.
Θα ήθελα να σας παρουσιάσω εν συντομία κάποιες σκέψεις που μοιράζομαι με τους μαθητές μου κατά τη διάρκεια του σχολικού μαθήματος της μουσικής, σκέψεις οι οποίες ανακυκλώνονται στις διάφορες τάξεις με διαφορετική λεκτική διατύπωση ή δίνεται έμφαση σε διαφορετικά σημεία.
Μιλάμε κατ’ αρχήν για τα υλικά της μουσικής, για τα άυλα στοιχεία που τη συνθέτουν (ήχος – χρόνος). Ο χρόνος είναι η επιφάνεια στην οποία προβάλλονται οι ήχοι. Για να αποκτήσουν οι ήχοι νόημα, για να επιτευχθεί η προοπτική της μουσικής πρέπει να οργανωθούν.
Μια σύγκριση της ζωγραφικής με τη μουσική θα βοηθούσε το μαθητή να αντιληφθεί το διαφορετικό τρόπο με τον οποίο μπορεί να προσεγγίσει τις δυο αυτές τέχνες.
Ιδιαίτερη έμφαση πρέπει να δοθεί στη σημασία της υπόμνησης – άμεσης ή έμμεσης – των ιδεών που εκτίθενται, ώστε να μπορεί να εντάσσει κανείς τις ιδέες του έργου στη σωστή προοπτική.
Όλες αυτές οι σκέψεις πρέπει να συνοδεύονται από ακροάσεις προσεκτικά επιλεγμένα έργα, ώστε οι μαθητές να κατανοούν σε βάθος τις σκέψεις που θέλουμε να μοιραστούμε μαζί τους.
Όταν οδηγήσουμε τα πράγματα στο σωστό σημείο και θέσουμε την ερώτηση στην τάξη:
ποια είναι άραγε η απαραίτητη προϋπόθεση για να παρατηρήσει κανείς όλες αυτές τις πτυχές του ενός έργου; Δε θα δυσκολευτεί να πάρει την απάντηση που είναι……
Συγκέντρωση στον ύψιστο βαθμό.
Η αυθόρμητη απάντηση των μαθητών θα έχει θετικά αποτελέσματα καθ΄ όλη τη διάρκεια των μαθημάτων και όταν αρχίζει να υπάρχει χαλάρωση της προσοχής, μπορεί κανείς με σχετική ευκολία να επαναφέρει το σωστό κλίμα στη τάξη αν υπόμνηση διακριτικά στους μαθητές κάποιες από τις σκέψεις που μοιράσθηκε μαζί τους.
Η παρουσίαση μιας παρτιτούρας θα βοηθούσε να αναπτυχθεί μια συζήτηση γύρω από τις προϋποθέσεις για την κατανόησή της, ώστε να παράγεται με το εσωτερικό αυτί. Οι νότες, ο συνδυασμός των οργάνων, τα ηχοχρώματα, οι μίξης των ηχοχρωμάτων, η δυναμική, η έκφραση κ.λπ. συνθέτουν ένα πλήθος σχέσεων που μόνο ένας πολύ έμπειρος μουσικός μπορεί να αποκαλύψει.
Μουσική και θέατρο
Τα παράλληλα γεγονότα που συντελούνται σε ένα ορχηστρικό κομμάτι ή κατά την εκτέλεση της μουσικής από ένα πολυφωνικό όργανο κάνουν τη μουσική να σχετίζεται περισσότερο από όλες τις τέχνες με το θέατρο.
Μουσική και αθλητισμός
Μόνον όταν ολοκληρωθεί ένα αγώνισμα μπορείς να βγάλεις το σωστό συμπέρασμα για τον αγώνα κλπ.
Όλες αυτές οι σκέψεις και ένα πλήθος ακόμη σκέψεων, μπορούν ανάλογα με τη δυναμική της τάξης να αναπτυχθούν. Όλη αυτή η ευαισθητοποίηση ενεργοποιεί θετικά τους μαθητές και τους βοηθά να συνειδητοποιήσουν το μέγεθος της προσπάθειας που χρειάζεται να καταβληθεί στην ακρόαση από τη πρώτη ανάσα του έργου μέχρι και την εκπνοή του.
Θα πρέπει να αναφερθούμε επίσης στη σταδιακή αποκάλυψη ενός έργου με διαδοχικές ακροάσεις και σε διαφορετικές περιόδους της ζωής.
Σε μια πρώτη εμπειρία ακρόασης βοηθά να παρουσιάσουμε έργα που προσφέρονται για μια περιγραφική παρουσίαση, αποφεύγοντας πάντως να δώσουμε αναλυτική και λεπτομερή περιγραφή, π.χ. Η σκηνή στο ρυάκι, ο χορός των χορικών, η καταιγίδα κλπ. είναι αυτό που χρειάζεται ώστε να πάρει φωτιά η φαντασία των παιδιών και να μεταφράσει με τον προσωπικό της κώδικα τα μουσικά δρώμενα. Συχνά η αναλυτική περιγραφή είναι μια απόπειρα παρουσίασης σκέψεων προσωπικών με καθολική αξία πράγμα που στρεβλώνει την εικόνα του έργου.
Το νόημα της μουσικής
Μια απάντηση γύρω από το νόημα της μουσικής μπορεί να βρεθεί στην ίδια τη μουσική, είναι μια διαδικασία επαλήθευσης ή διάψευσης της προσδοκίας μέσα από πολύπλοκους συσχετισμούς και λεπτές ισορροπίες. Αν ακούσουμε το προηγούμενο π.χ. σολ-σολ-σολ- μι≤
Συμφωνία Αρ. 5 του L. V. Beethoven.
το επακόλουθο το ξέρετε…. φα-φα-φα-ρε
όπως και οι μαθητές το ξέρουν, αυτό όμως που θα ενεργοποιήσει τη προσοχή τους είναι η διάψευσή του, για τούτο και η διαδικασία της επεξεργασίας ή ανάπτυξης των ιδεών είναι η πιο γόνιμη στιγμή του έργου αλλά και της ακρόασης.
Για να μεταβιβασθούν όλες οι σκέψεις του συνθέτη και οι συσχετισμοί χρειάζεται και ο κατάλληλος δέκτης δηλ. ο ακροατής ή ο παρατηρητής. Αν όμως δεν μπορεί να καταλάβει το συντακτικό της μουσικής που αποτελεί και τη γλώσσα της, θα διακοπή το νήμα της προσοχής του άρα και η επικοινωνία με το έργο.
Φυσικά όλοι οι άνθρωποι όταν τους παίξεις ένα προηγούμενο δεν αναμένουν το ίδιο επακόλουθο. Για να συμβεί αυτό χρειάζεται να είναι ενταγμένο στην κουλτούρα του λαού ή να αποτελεί μέρος της εκπαιδευτικής διαδικασίας μιας χώρας.
Η μουσική όπως και η γλώσσα δεν είναι διεθνής, συμβαίνει όμως, όπως στην περίπτωση της κλασικής μουσικής να εκφράζει, έναν μουσικό πολιτισμό ο οποίος χρειάζεται πολλές γλώσσες για να επικοινωνήσει λεκτικά.
Απόλαυση – κατανόηση
Στη μουσική διακρίνουμε κάποια παγκόσμια χαρακτηριστικά, όπως τονισμένοι, άτονοι χρόνοι, διαστήματα 4ης, 5ης, 8ης που βοηθούν το φιλοπερίεργο ακροατή στην απόλαυση ενδεχομένως της μουσικής αλλά όχι και στην κατανόησή της.
Υπάρχουν ένα πλήθος από πληροφορίες και στην κλασική μουσική όπως: χρήση της τονικότητας, χρήση της διαφωνίας, μορφολογικά στοιχεία, αρμονικός ρυθμός κλπ. Που κάνουν τη διαδικασία της κατανόησης ιδιαίτερα περίπλοκη. Δεν θα πρέπει να ανησυχεί κανείς γιατί όπως μαθαίνουμε τη μητρική μας γλώσσα χωρίς γραμματικούς και συντακτικούς κανόνες έτσι συμβαίνει και με την εξοικείωση με τη μουσική.
Σε κάθε περίπτωση η ενσυνείδητη συμμετοχή θα αποτελεί πάντα τον παράγοντα εκείνο ο οποίος θα παίζει τον αποφασιστικότερο ρόλο στην κατανόηση της μουσικής.
Ο Ααρών Κόπλαντ (μετ. Μ. Γρηγορίου εκδόσεις Νεφέλη), γράφει:
Η ακρόαση είναι ένα ταλέντο και όπως όλα τα ταλέντα μας προσφέρεται σε διάφορους βαθμούς.(σελ. 22)
Και συνεχίζει (σελ. 23),
Δυο βασικές προϋποθέσεις καθορίζουν τι σημαίνει ταλέντο της ακρόασης:
Πρώτο, η ικανότητα να αφήνεται κανείς ανοιχτός στη μουσική εμπειρία και
Δεύτερο, η ικανότητα να αντιμετωπίζει κανείς με κριτικό τρόπο αυτή την εμπειρία.
Η ακρόαση προϋποθέτει κάποιο ταλέντο και όπως όλα τα ταλέντα μπορεί να καλλιεργηθεί και να αναπτυχθεί. …..
Θεωρώ λέγει ο Ααρών Κόπλαντ πως τα άτομα που έχουν αυτό το χάρισμα είναι τυχερά, γιατί είναι λίγες μόνο είναι οι χαρές που προσφέρει η τέχνη, που μπορούν να συγκριθούν με το σίγουρο εκείνο συναίσθημα που νιώθει κανείς όταν αναγνωρίζει την ομορφιά κάθε φορά που τη συναντά.
Ο ευαίσθητος ερασιτέχνης ακροατής, ακριβώς επειδή δεν κουβαλά μέσα του τα αυτονόητα και τις προκαταλήψεις του επαγγελματία μουσικού, είναι καμιά φορά πιο σίγουρος κριτής της αληθινής αξίας ενός μουσικού έργου.
Ο ιδεώδης ακροατής θα έπρεπε κατά τη γνώμη μου, αναφέρει ο Α. Κόπλαντ να συνδυάζει τις γνώσεις και την προετοιμασία του καλλιεργημένου επαγγελματία με την αθωότητα και τον αυθορμητισμό του ερασιτέχνη.
Οι μαθητές όταν κάνουμε την κατάλληλη παρουσίαση και ενεργοποίησή τους μπορούν να ανταποκριθούν θαυμάσια να μας εκπλήξουν με τα σχόλιά του.
Στις 13/2/96 έκανα ένα τεστ στους μαθητές μου της 2ας Γυμνασίου του Κολλεγίου Αθηνών, ώστε να δω κατά πόσο λειτουργούν όσα εγώ είχα μέχρι τότε σχηματίσει ως πεποίθηση.
Την περίοδο εκείνη είχα μια γόνιμη μαθητεία κοντά στον Γ.Α. Παπαϊωάννου και θέλησα με πολύ δέος να παρουσιάσω ένα έργο του, τους συνειρμούς σύνθεση του 1973 που με είχε συγκλονίσει. Στο σημείο αυτό θα ήθελα να πω για το πόσο εύκολα αντιλαμβάνονται οι ευαίσθητες κεραίες των μαθητών τη δύναμη που αποπνέει η μη ο λόγος μας και ανάλογα μας αντιμετωπίζουν και ρυθμίζουν τη στάση τους στα λεγόμενά μας.
Κατά τη χρονική περίοδο που παρουσίασα το έργο είχαν προηγηθεί αρκετές ακροάσεις , είχαν εξηγηθεί αρκετά θέματα για τη σύγχρονη αντίληψη των συνθετών και τους καινούργιους τρόπους οργάνωσης του μουσικού υλικού αλλά και της αξιοποίησης των ηχοχρωμάτων των μουσικών οργάνων.
Οι μαθητές αφού άκουσαν με μεγάλη προσοχή το έργο κλήθηκαν εν συνεχεία να διατυπώσουν τις σκέψεις τους από αυτή την εμπειρία. Οι ίδιοι ζήτησαν να ακούγεται απαλά η μουσική και με την εκπνοή της ώρας είχαν ακούσει περίπου 3 φορές το έργο.
Με πολύ ευλάβεια πήγα τα κείμενα αυτά στον αείμνηστο δάσκαλό μου ο οποίος εντυπωσιάστηκε. Σήμερα μπορεί κανείς να αναζητήσει τα κείμενα αυτά στο Μουσείο Μπενάκη στο σπίτι της Πηνελόπης Δέλτα στην Κηφισιά όπου βρίσκεται όλο το αρχείο του.
Σχετικά με την ακρόαση ο Σούμαν έλεγε:
Μονάχα όταν ξεκαθαρίσεις απόλυτα τη μορφή, θα καταλάβεις και το πνεύμα.
Θα ήθελα να σας μεταφέρω μία ακόμη εμπειρία κατά τη διάρκεια των ακροάσεων. Αναφέρομαι σχετικά με τον Βυζαντινό ύμνο «Τη Υπερμάχω» όπως τον έχει επεξεργασθεί ο πατέρας της Εθνικής Μουσικής Σχολής Μανώλης Καλομοίρης και την έκπληξη που αισθάνθηκαν όταν κατά την επεξεργασία του γνωστού ύμνου υπάρχει μια μη αναμενόμενη για το μέσο ακροατή εξέλιξη η οποία επανενεργοποίησε το ενδιαφέρον των μαθητών για την παραπέρα πορεία του έργου.
Εδώ θα πρέπει να θυμηθούμε αυτά που ανέφερα για την προσδοκία και την επαλήθευση ή τη διάψευσή της.
Νομίζω ότι επαληθεύεται πλήρως ο Α, Κόπλαντ όταν λέει: Η ύπαρξη αναμονής φανερώνει την ικανότητα να αφήνεται κανείς να παρασυρθεί τελείως από αυτό που ακούει, ενώ η τεταμένη προσοχή δηλώνει το ενεργητικό ενδιαφέρον, μια ιδιαίτερη μέριμνα για την κατανόηση αυτού που ακούει.
Δεν ξέρω πόσο αποτελεσματικό ήταν το εγχείρημά μου να διατυπώσω κάποιες σκέψεις για τη δημιουργική ακρόαση για ένα τρόπο επικοινωνίας καθαρά μη λεκτικό, ωστόσο η μουσική παραμένει πάντα δροσερή, γοητευτική, θεσπέσια, και παρά την εξερευνητική μας διάθεση κρατά θελκτικά μυστικά και μας περιμένει στη σαγηνευτική της κλίνη να της αφεθούμε για να μας δοθεί.
