Η Ιταλία, πατρίδα κορυφαίων συνθετών της όπερας, όπως ο Σκαρλάττι και ο Βέρντι, υπέβαλλε το 2022 πρόταση στην UNESCO για αναγνώριση του ιταλικού μελοδράματος ως άυλη πολιτιστική κληρονομιά. Με τον τρόπο αυτό, η Ιταλία ζητά να αποδοθεί τιμή εκεί που οφείλεται. Την ίδια στιγμή, η ιταλική επιτροπή της UNESCO απέρριψε την αίτηση να συμπεριληφθεί στον κατάλογο άυλης πολιτιστικής κληρονομιάς ο καφές εσπρέσσο, απόφαση που δεν έγειρε ανάγκη αιτιολόγησης της απόρριψής της. Γιατί όμως η όπερα είναι τόσο σημαντική για τους Ιταλούς;
Το λίκνο της όπερας είναι η Ιταλία. Στη χώρα αυτή συνδυάστηκε για πρώτη φορά η μουσική και το θέατρο, αποτελώντας μία καινοτομία του μπαρόκ, που οδήγησε στην δημιουργία της όπερας. Το μουσικό αυτό είδος ήταν το αποτέλεσμα των καλλιτεχνικών και φιλοσοφικών αναζητήσεων των διανοούμενων εκείνης της εποχής στην προσπάθειά τους να αναβιώσουν το αρχαίο ελληνικό δράμα. Η αυλή του Bardi στη Φλωρεντία έδωσε την πνευματική και καλλιτεχνική ώθηση, ώστε το 1600 μ.Χ. να παρουσιαστεί η όπερα “ Ευριδίκη” του Jacopo Peri στους γάμους της Μαρίας των Μεδίκων με τον Ερρίκο Δ΄ της Γαλλίας. Η όπερα αλλάζει επίκεντρο κατά τα μέσα του 17ου αιώνα και μεταφέρεται στη Βενετία, όπου ο Κλαούντιο Μοντεβέρντι ολοκληρώνει τη μουσική δραματική φόρμα της όπερας. Στα τέλη του 17ου αιώνα, το ιταλικό μελόδραμα αναπτύσσεται στη Νάπολη με τον Alessandro Scarlatti και τον Giovanni Battista Pergolesi, οι οποίοι δημιούργησαν τη σχολή της Νάπολης, επηρρεάζοντας τόσο πολύ τους υπόλοιπους συνθέτες, ώστε οι Γερμανοί να τους μιμούνται κατά γράμμα και συνθέτες, όπως ο Handel, ο Gluck, ο Haydn και ο Mozart, να γράφουν τις όπερες τους με τον ναπολιτάνικο τρόπο. Κατά τον 18ο αιώνα, μόνο στη Νάπολη δημιουργήθηκαν 400 νέες συνθέσεις όπερας. Έκτοτε το ιταλικό μελόδραμα κατακτά σταδιακά την διεθνή σκηνή. Η Ιταλία είναι τόσο συνυφασμένη με το μελόδραμα και έχει διαποτίσει ιδιαίτερα την κουλτούρα της, ώστε ακόμα και μικρά χωριά διαθέτουν το δικό τους θέατρο όπερας.
Το ερώτημα είναι γιατί η ιταλική όπερα έχει δικαίωμα να εισέλθει στον κατάλογο της άυλης πολιτιστικής κληρονομιάς της UNESCO περισσότερο από την αντίστοιχη γαλλική ή γερμανική; Σύμφωνα με τον Stephane Lissner, διευθυντή του Teatro San Carlo, ο οποίος είχε ηγηθεί της Όπερας του Παρισιού και της Σκάλας του Μιλάνο, δεν τίθεται συζήτηση για το θέμα, διότι το ιταλικό οπερατικό τραγούδι μπορεί να εμπνεύσει και να συγκινήσει τους λάτρεις της όπερας παγκοσμίως, περισσότερο από οποιοδήποτε άλλο. Επίσης, η κυβέρνηση της Ιταλίας δίνει ιδιαίτερη βαρύτητα στο ιταλικό μελόδραμα στοχεύοντας στην αναγνώριση από την UNESCO της δημοφιλέστερης παγκοσμίως πολιτιστικής κληρονομιάς της Ιταλίας. Αλλά πώς ασκεί πολιτιστική διπλωματία μέσω του μελοδράματος η Ιταλία;
Το ιταλικό μελόδραμα δεν είναι μόνο ψυχαγωγία. Το σημαντικότερο στοιχείο του έγκειται στο γεγονός, ότι μέσω αυτού έρχονται σε εγγύτητα με την Ιταλία διαφορετικοί λαοί, ώστε να εφαρμοστεί η πολιτιστική διπλωματία της Ιταλίας με άλλες χώρες και κατά προέκταση να υπάρξει πολιτισμικός διάλογος. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο αξίζει να σχολιάσουμε τη θεμελίωση του πρώτου θεάτρου όπερας στην Αφρική, την Όπερα του Καΐρου, έχοντας ως πρότυπο τη Σκάλα του Μιλάνου. Η Όπερα εγκαινιάστηκε με τον «Ριγκολέττο» του Βέρντι, ενώ η «Αΐντα» του ιδίου συνθέτη ήταν παραγγελία του Ισμαήλ Πασά για τα εγκαίνεια της Διώρυγας του Σουέζ, τονίζοντας τις καλές σχέσεις μεταξύ της Αιγύπτου και της Ιταλίας. Ερχόμενοι στο σήμερα θα παραθέσουμε το συγκινητικό παράδειγμα της Όπερας της ουκρανικής πόλης Οδησσού, της οποίας τα μέλη, τον Μάρτιο του 2022, βγήκαν στους δρόμους τραγουδώντας το “Va, pensiero” από την όπερα “Nabucco” του Βέρντι, το οποίο ήταν ο ύμνος των Ιταλών στον αγώνα κατά της Αυστριακής κατοχής τον 19ο αιώνα,. Αποδεικνύοντας με αυτόν τον τρόπο το διαχρονικό χαρακτήρα του ιταλικού μελοδράματος και πόσο επίκαιρα παραμένουν τα πανανθρώπινα νοήματά του.
Παγκοσμίου φήμης οπερατικοί καλλιτέχνες, όπως ο Μποτσέλι, ο Παβαρόττι και τόσοι άλλοι, είναι πρεσβευτές της ιταλικής όπερας σε όλο τον κόσμο, μέσω της αναγνωρισιμότητάς τους. Στην Ιταλία βρίσκονται τα περισσότερα θέατρα όπερας στην υφήλιο. Οι παραστάσεις τους αποτελούν πόλο έλξης επισκεπτών μεταλαμπαδεύοντας με αυτόν τον τρόπο τον πολιτισμό και την τέχνη της ιταλικής όπερας παγκοσμίως. Τα θέατρα της όπερας στην Ιταλία αποτελούν ζωντανά κύτταρα τέχνης και πολιτισμού, αφού περιλαμβανούν εκτος απο την όπερα σαν έργο και τον συνθέτη, τον χώρο όπου παρουσιάζεται το έργο, τους ερμηνευτές, την ορχήστρα και το κοινό που παρακολουθεί. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί το εμβληματικό θέατρο της Σκάλας του Μιλάνου, το οποίο λειτουργεί ως πόλος έλξης πολιτιστικού τουρισμού επισκεπτών από κάθε γωνιά του πλανήτη. Γύρω από κάθε ιταλικό θέατρο όπερας λειτουργούν εργαστήρια νέων, όπου μεταλαμπαδεύεται η τέχνη του ιταλικού μελοδράματος, ενώ ξενοδοχεία, εστιατόρια και καταστήματα λειτουργούν για να εξυπηρετήσουν επισκέπτες από όλο τον κόσμο.
Η Ιταλία στοχεύει να αναγνωριστεί από την UNESCO μία από τις σπουδαιότερες πολιτιστικές της εκφράσεις: η ιταλική όπερα. Μέσω της αναγνώρισης, προβολής και προώθησης του ιταλικού μελοδράματος ευνοούνται οι καλές σχέσεις μεταξύ της Ιταλίας και των υπόλοιπων χωρών. Το ιταλικό μελόδραμα συνεχίζει να γοητεύει και να επηρρεάζει τους λαούς με τα παναθρώπινα νοήματά του, μακριά και πέρα από την εποχή που γεννήθηκε, διότι είναι διαχρονικό και δεν γνωρίζει σύνορα. Η απόφαση για τους Ιταλούς είναι απλή, όταν χρειάζεται να επιλέξουν! Εσπρέσσο να πιείς με Όπερα να ζεις!
Μαρία – Ιωάννα Μιχαλίτση
Βιβλιογραφία:
- Δημήτρης Αθανασιάδης, Ιστορία της Μουσικής, Έκδοση Μακεδονικού Ωδείου, Θεσσαλονίκη 2000.
- ITALIAN OPERA GIVEN UNESCO HERITAGE RECOGNITION, https://italianacademyfoundation.org/05/italian-opera-given-unesco-heritage-recognition/Culture
- FRANCE 24 “Patriots and arias: Italian opera seeks Unesco recognition”, https://www.france24.com/en/live-news/20220517-patriots-and-arias-italian-opera-seeks-unesco-recognition