Η είσοδος της Ελλάδας σε προγράμματα δημοσιονομικής προσαρμογής έδωσε αφορμή για την έναρξη συζητήσεων που είχαν επ’ αόριστον αναβληθεί. Μια από αυτές τις συζητήσεις αφορά την ταυτότητα του Έλληνα. Η έννοια της ταυτότητας είναι πολύ σημαντική τόσο για την ομαλή ανάπτυξη ενός προσώπου όσο και για τη δημιουργία ενός υγιούς κοινωνικού «γίγνεσθαι». Αναπόφευκτα, η συζήτηση για την ταυτότητα του Έλληνα συνοδεύει μια άλλη συζήτηση, αυτήν για την προσκόλλησή του στο παρελθόν.
Ο Πλάτωνας έθεσε θεμέλιο λίθο της επιστημονικής μεθοδολογίας το «ορίζειν». Επομένως όταν κάνουμε λόγο για «παρελθόν» χρειάζεται ακόμη και αυτό να το χωροθετήσουμε στο χρόνο. Γιατί η ορθή μελέτη της γνώσης που δημιουργήθηκε χιλιετίες πριν είναι απαραίτητη για τον αυτοπροσδιορισμό και τον ετεροπροσδιορισμό μας ακόμη και σήμερα; Γιατί η χρονική διάρκεια παύει να υφίσταται κάποιες φορές σαν μέτρο σύγκρισης;
Η θέση του ανθρώπου στον κόσμο στην Μυθολογία.
Τα ερωτήματα που έθεσαν οι φιλόσοφοι στην αρχαία Ελλάδα συνιστούσαν αποκυήματα τόλμης. Κάνοντας λόγο για τόλμη, εννοούμε την προσπάθεια άντλησης ολικών συμπερασμάτων για την ουσία του Ανθρώπου και του Κόσμου που τον περιβάλλει. Κάθε ένας από τους Προσωκρατικούς φιλοσόφους, τόλμησε να δομήσει έναν κόσμο που ίσχυε, ισχύει και θα ισχύει ες αεί. Η επιρροή της Ελληνικής Μυθολογίας υπήρξε καταλυτική για τη σχέση της ελληνικής σκέψης με τον χρόνο. Η Ελληνική Μυθολογία υπήρξε η αστραπή που προηγείται της βροντής, για κάθε πνευματική δραστηριότητα που ακολούθησε.
Ο ανθρωπομορφισμός των θεών στο Δωδεκάθεο, η ανάγκη της φύσης για διευθέτηση του χάους πριν την αποκοπή της Γαίας από τον Ουρανό αναδεικνύουν την ανάγκη πνευματικής διγαμίας του ανθρώπου που προσπαθεί να συμπορευτεί με τη φύση. Να ζεύξει το ανθρωπογενές περιβάλλον με το φυσικό. Έτσι λοιπόν ο Δίας, εκθρονίζοντας τον Κρόνο (ή Χρόνο) έχει και όνομα «Ζευς». Αυτός δηλαδή που άλλοτε χωρίζει και που άλλοτε ενώνει. Κάθε πλοκή της Ελληνικής Μυθολογίας αποκαλύπτει τα όσα λαμβάνουν χώρα εντός του ανθρώπινου πνεύματος. Κάθε σύγκρουση ανθρώπου με θεό έχει τέλος την επιστροφή της αρμονίας. Η πατροκτονία στην οποία προβαίνει ο Δίας έναντι του Κρόνου, έχει υπόστρωμα πνευματικό. Την ανάγκη του ανθρώπου να ξεπεράσει αυτό που ήδη υφίσταται. Την προσπάθεια αναθεώρησης των πεπραγμένων της προηγούμενης καθεστηκυίας τάξης. Ο Ηρακλής επιχειρεί να κάνει επιτεύξιμους άθλους προκειμένου να κατακτήσει την αρετή, την ιδιότητα της μη παύσης της ροής η οποία θα του χαρίσει αποκοπή από το θάνατο, που υφίσταται μόνο με τη λήθη. Η συνεχής εξέλιξη, η συνεχής και αδιάλλειπτη ροή, η προσπάθεια του προσώπου για αυθυπέρβαση, η διατάραξη της αρμονίας και η επαναφορά όλων των πραγμάτων σε θέση ισορροπίας, ήταν τα δώρα της Ελληνικής Μυθολογίας που επέτρεψαν τον συστηματικό στοχασμό και κυρίως, την πνευματική τόλμη για αναζήτηση όλων εκείνων των πραγμάτων εξελίσσονται αλλά δεν αλλάζουν, το διαχωρισμό των «όμορφων» (που έχουν μορφή) από τα «ωραία» (τα προσωρινά).
Η Αρετή μέσα από την Ιλιάδα και την Οδύσσεια.
Η έννοια της αρετής εξαρτάται από το ομόρριζο της λέξης. Η λέξη πιθανώς προέρχεται από το ρήμα «αραρίσκω» (=συνενώνω). Πολλοί θεωρούν οτι προέρχεται από το «αεϊ» (=πάντα) και τη «ροή». Και στις δύο ερμηνείες, η σύνθεση-συνένωση-ζεύξη είναι η νοηματική ουσία που αναδύεται.
Μέσα από την Οδύσσεια και την Ιλιάδα ακολουθείται αυτή η σύνθεση. Η σύνθεση δύο συμπληρωματικών και όχι αντίθετων ηρώων-τύπων ανθρωπότυπου. Η αρετή στην Οδύσσεια επιτυγχάνεται μέσα από ιδιότητες όπως η πολύπλευρη σκέψη, η χρησιμοποίηση όλων των μέσων για την επίτευξη ενός στόχου (επιστροφή στην Ιθάκη). Η υπομονή, η επιμονή και η αντίταξη απέναντι σε θεϊκές βουλές (ο Οδυσσέας απέναντι στον Ποσειδώνα, τον θεό της θάλασσας, δηλαδή τον θεό του απρόβλεπτου). Η Οδύσσεια εξυψώνει τον άνθρωπο απέναντι σε κάθε ανυπέρβλητο εμπόδιο. Είναι ο ύμνος της ανθρώπινης θέλησης που ενεργοποιεί κάθε πνευματική δύναμη όπως η ευφυία, η αντοχή και η άρνηση παράδοσης, η βούληση για υπέρβαση.
Στην Ιλιάδα υπάρχει ένας άλλος ανθρωπότυπος. Αυτός του Αχιλλέα. Η αρετή του Αχιλλέα έχει περισσότερα αξιακά χαρακτηριστικά, παρά πνευματικά. Το θάρρος, η απουσία τρόμου και η συνεχής ετοιμότητα για μάχη, συνθέτουν την πρώτη ύλη για μια πρόταση βίου η οποία στηρίζεται στην εμπιστοσύνη στην ανθρώπινη διαίσθηση και στο ένστικτο. Παρόλα αυτά η σύνθεση είναι πανταχού παρούσα στην Ιλιάδα. «Λόγων τε ρητήρ, έργων τε πρηκτήρ». Πολύ αργότερα, στον Επιτάφιο του Περικλέους, ο μεγάλος Αθηναίος πολιτικός αναφέρεται στο φωτισμό των αποφάσεων πριν γίνουν δράσεις, με «Λόγο». Η ζεύξη ανάμεσα στα δύο μηνύματα που το κάθε ομηρικό Έπος μας δίνει είναι η επιτυχής σύσταση της ανθρώπινης ψυχής. Η οδός για την ολοκλήρωση ενός προσώπου.
Εχθρός της αρετής, ο διαχωρισμός.
Ο διαχωρισμός και η διλημματική διάζευξη (=προτιμούμε μία οδό και απορρίπτουμε κάποια άλλη) οδηγεί στα άκρα. Ο σημερινός κόσμος πάσχει από αυτήν ασθένεια η οποία μάλιστα, ήρθε με τον μανδύα της λογικής. Η έννοια της αρετής είναι αφιερωμένη στη σύνθεση και στην ένωση. Εκεί εδράζεται και η δυσκολία του βίου. Στην ορθή επιλογή των συστατικών που θα συνενωθούν.
Όταν ο Ζευς της Μυθολογίας γίνεται Δίας, όταν ακολουθείται η διαίρεση αντί για την ένωση και η υιοθέτηση βολικών και κάθετων κατηγοριοποιήσεων, τότε η αριστοτελική έλλειψη και υπερβολή, βρίσκονται πανταχού παρούσες. Αν ψύχραιμα κοιτάξουμε την ελληνική κοινωνία αλλά και ευρύτερα τη δυτική, θα δούμε πως η τάση για διαζευτικές επιλογές (ή το τάδε, ή το δείνα) και λογικές μηδενικού αθροίσματος, έχει επικρατήσει της αρετής και της σύνθεσης. Κατά αυτόν τον τρόπο, η ανάμνηση πρότασης βίου που σφυρηλατήθηκε εκτός παρόντος, δεν συγκρούεται με την πρόοδο και την ευθύνη. Αν εκδιώξουμε έναν μύθο, δε θα γίνουμε περισσότερο υπεύθυνοι ή περισσότερο λογικοί. Αντίθετα, θα κινδυνεύσουμε να γίνουμε παράλογοι αν αποκόψουμε από το παρόν εκείνα που το συνιστούν και που δεν έχουν ως μονάδα μέτρησης τον χρόνο.
Ο ελληνικός ανθρωπότυπος δεν συνίσταται στο «παρελθόν», ούτε στο «παρόν». Στηρίζεται στην συστηματική μελέτη της ανθρώπινης φύσης και είναι η ουσία της ελληνικής ταυτότητας η οποία είναι κτήμα για την ανθρωπότητα. Είναι εκείνος ο ανθρωπότυπος που υποστήριξε τον Ηράκλειτο στο να μη θεωρηθεί αλαζόνας όταν μελετούσε το αδιάλλειπτο και συνεχές. Ο ανθρωπότυπος που ώθησε τον Θουκυδίδη να μιλήσει για την παρακαταθήκη του ως «κτήμα ες αεί». Η ζεύξη αξιών που θα δημιουργήσουν έναν άνθρωπο-πολίτη δεν οφείλει να μελετάται με χρονικούς προσδιορισμούς, όταν εκείνες οι αξίες αποδεικνύουν την ισχύ τους μέσα σε χιλιετίες.
Αλέξανδρος Δρίβας,
* Ο Αλέξανδρος Δρίβας είναι Συντονιστής της Ομάδας Ανατολικής Μεσογείου στο ΤΟ.ΡΕ.ΝΕ (ΙΔΙΣ) & αναλυτής στο Κέντρο Διεθνών και Στρατηγικών Αναλύσεων (ΚΕΔΙΣΑ).
