Fado (Φάδο), με καταγωγή από τη λατινική λέξη fatum, σημαίνει στην πορτογαλική γλώσσα μοίρα ή πεπρωμένο· είναι επίσης η ονομασία ενός εξαιρετικά ιδιαίτερου είδους πορτογαλικής μουσικής, το οποίο εκτιμάται ότι εμφανίστηκε κατά τη δεκαετία του 1820, στις παλιές συνοικίες Αλφάμα και Μοουραρία της Λισαβόνας. Αρχικά, το είδος του φάδο ακουγόταν κατά κύριο λόγο σε μέρη φτωχών και κακόφημων συνοικιών, όπως ήταν οι ταβέρνες, οι λεγόμενες tascas, τα παλιά καταγώγια ή ακόμα και οι οίκοι ανοχής. Η θεματολογία των τραγουδιών που εντάσσονται στη μουσική κατηγορία των φάδος αφορούν κατά κύριο λόγο στις δυσκολίες της ζωής των ναυτικών και των εργατικών κοινωνικών στρωμάτων. Θεωρείται πως το φάδο δέχτηκε επιρροές από το βραζιλιάνικο πολιτισμό: η πορτογαλική βασιλική οικογένεια επέστρεψε από το Ρίο ντε Τζανέιρο το 1821, όπου είχε παραμείνει στη διάρκεια των Ναπολεόντειων Πολέμων, μαζί με μεγάλο αριθμό Βραζιλιάνων πολιτών, γεγονός που μετέβαλε το εθνικό και πολιτισμικό περιβάλλον της πόλης της Λισαβόνας. Φάδο ονομάζεται, επίσης, ένα είδος βραζιλιάνικου χορού.
Διακρίνονται δύο είδη φάδο, αυτό της Κοΐμπρα και αυτό της Λισαβόνας, που αποτελεί και το πιο δημοφιλές, όχι μόνο μεταξύ ντόπιων αλλά και επισκεπτών. Το φάδο της Κοΐμπρα τραγουδιέται σχεδόν αποκλειστικά από άνδρες, οι οποίοι φέρουν εθιμικά μαύρη ενδυμασία, ενώ το τραγούδι τους συνοδεύεται από τον ήχο της πορτογαλικής κιθάρας· ομάδες τραγουδιστών και μουσικών φάδο υπάρχουν σχεδόν σε όλα τα πανεπιστήμια της Πορτογαλίας, ενώ κάθε χρόνο στην πόλη του Πόρτο διοργανώνεται ένα φεστιβάλ για τις ομάδες φάδο από πανεπιστήμια της Ισπανίας, της Αργεντινής και της Ιταλίας. Το δεύτερο είδος φάδο, αυτό της Λισαβόνας, τραγουδιέται και από γυναίκες αλλά κι από άντρες καλλιτέχνες στα αποκαλούμενα «σπίτια του φάδο» (casas de fado), που μπορούμε να τα φανταστούμε σαν μικρά ταβερνάκια με μουσική. Το φάδο της Λισαβόνας ερμηνεύεται με τη συνοδεία διάφορων μουσικών οργάνων και όχι αποκλειστικά κιθάρας, ενώ σε σύγκριση με το φάδο της Κοΐμπρα, έχει αρκετά πιο εύθυμους στίχους.
Ο Πορτογάλος ιστορικός Ρούι Βιέρα Νέρυ, που εξέδωσε την ιστορική συλλογή με τίτλο Para uma historia do fado(«Για μία ιστορία του φάδο») το 2004, περιγράφει εντός του βιβλίου του τον πολιτικό χαρακτήρα που συχνά αποδιδόταν στα τραγούδια του είδους του φάδο: «Στα τέλη του 19ου αιώνα το φάδο ήταν στην ουσία ένα τραγούδι της εργατικής τάξης – πολύ πολιτικοποιημένο». Συχνά γίνονταν αναφορές στις κοινωνικές ανισότητες που επικρατούσαν εντός της πορτογαλικής κοινωνίας της εποχής εκείνης, οι οποίες άφηναν την εργατική τάξη και τους φτωχότερους πολίτες στο περιθώριο. Έτσι, το φάδο αποτελεί κάτι πολύ παραπάνω από μία συνηθισμένη έκφραση των δυσκολιών του απλού λαού στην καθημερινή του ζωή: είναι ένας πολυδιάστατος, χαρακτηριστικός και βαθιά συναισθηματικός κοινωνικοπολιτικός σχολιασμός. Αυτός ήταν και ο λόγος που το φάδο απαγορεύτηκε το 1927, σχεδόν αμέσως μετά το πραξικόπημα του 1926 στην Πορτογαλία, υπό την ηγεσία του Αντόνιο ντε Ολιβέιρα Σαλαζάρ, στα πλαίσια επιβολής γενικευμένης λογοκρισίας από πλευράς του δικτατορικού καθεστώτος. Το φάδο επετράπη και πάλι μετά το πέρας του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, όταν η δικτατορική κυβέρνηση προχώρησε σε μία απόπειρα εκδημοκρατισμού του καθεστώτος. Το 1974 με την Επανάσταση των Γαρυφάλλων και την πτώση της δικτατορίας στην Πορτογαλία, το φάδο αντιμετωπιζόταν από τους Πορτογάλους ως μία κηλιδωμένη σελίδα της πολιτιστικής τους ιστορίας και κληρονομιάς, λόγω της σύνδεσής του με την καταπιεστική, δικτατορική εξουσία. Το φάδο επανεντάχθηκε στην πορτογαλική πολιτιστική τάση στη διάρκεια της δεκαετίας του 1990, ενώ ταυτίστηκε τελικά με την επαναστατική παράδοση και την αντίσταση κατά της δικτατορίας στη χώρα. Σήμερα, το φάδο έχει παγκόσμια απήχηση και έχει καταστεί δημοφιλές είδος εντός της ευρωπαϊκής – κατά κύριο λόγο – μουσικής βιομηχανίας, μέσω μοντέρνων καλλιτεχνών που συνδυάζουν το σύγχρονο στοιχείο με την παράδοση, όπως η συνθέτης και ερμηνεύτρια Marisados Reis Nunes, ευρέως γνωστή στο κοινό και ως Mariza.
Μαρία Στεφιάδου
Βιβλιογραφία:
- Broughton, S, 2019. Η μυστική ιστορία του φάδος, Η Γεωπολιτική της Ευρώπης. Διαθέσιμο σε: https://www.geoeurope.org/2019/11/06/mystiki-istoria-toy-fados/
- Couto, A., 2021. The origins and history of Fado music. Διαθέσιμο σε: https://www.portugal.com/history-and-culture/fado-music/
Πηγή εικόνας: pixabay.com
