*του Μιχάλη Διακαντώνη, οικονομολόγου, διεθνολόγου, Γενικού Διευθυντή του Ελληνικού Ινστιτούτου Πολιτιστικής Διπλωματίας,
Σύντομη ιστορική αναδρομή
Η παρουσία του εβραϊκού στοιχείου στον ελληνικό χώρο, ανάγεται στην προχριστιανική περίοδο. Κατά τον 14ο και 15ο αιώνα, μετά τους διωγμούς που υπέστησαν σε Ισπανία και Πορτογαλία και την κατάληψη της Ουγγαρίας απ’ τους Οθωμανούς, χιλιάδες Εβραίοι πρόσφυγες κατέφυγαν σε διάφορες ελληνικές πόλεις, όπως η Θεσσαλονίκη, τα Τρίκαλα, η Λάρισα, ο Βόλος και η Καβάλα. Από τον 16ο μέχρι τον 18ο αιώνα, η εβραϊκή κοινότητα της Θεσσαλονίκης ήταν μία από τις μεγαλύτερες στον κόσμο, ενώ και στην Κρήτη το εβραϊκό στοιχείο διαδραμάτιζε καθοριστικό ρόλο στο διαμετακομιστικό εμπόριο. Προ της ενάρξεως του Β Παγκοσμίου Πολέμου, οι Εβραίοι της Ελλάδας αριθμούσαν περί τις 100.000 άτομα, αλλά κατά την περίοδο της ναζιστικής κατοχής το 86% του πληθυσμού τους εξοντώθηκε, με αποτέλεσμα σήμερα να ζουν στη χώρα μας περίπου 5.500 άτομα σε 8 εβραϊκές κοινότητες (1).
Ελλάδα και Ισραήλ διατηρούν επισήμως διπλωματικούς δεσμούς απ’ το 1990, όταν η κυβέρνηση του Κωνσταντίνου Μητσοτάκη αναγνώρισε την κρατική υπόσταση του Ισραήλ. Καθ’όλη την δεκαετία του 90’ οι σχέσεις των δύο χωρών έβαιναν βελτιούμενες, με τις επισκέψεις Ελλήνων Υπουργών Εξωτερικών στο Ισραήλ να διαδέχεται η υπογραφή μιας σειράς συμφωνιών συνεργασίας σε θέματα άμυνας, εμπορίου, τουρισμού, πολιτισμού και τεχνολογίας. Αφορμή για την αναθέρμανση των ελληνο-ισραηλινών σχέσεων, αποτέλεσαν το 2010 τα γεγονότα με το στολίσκο της Γάζας, που όξυναν σε επικίνδυνο βαθμό της ισραηλινο-τουρκικές σχέσεις. Περαιτέρω, η ανησυχία του Ισραήλ για το πυρηνικό πρόγραμμα του Ιράν, η μερική αποστασιοποίηση της Ελλάδας απ’ τον αραβικό κόσμο, αλλά και οι προοπτικές συνεργασίας που δημιουργήθηκαν στον ενεργειακό τομέα μετά τις ανακαλύψεις σημαντικών κοιτασμάτων στην Ανατολική Μεσόγειο (Κύπρος, Ισραήλ, Αίγυπτος) έδωσαν νέα ώθηση στους διπλωματικούς δεσμούς των δύο χωρών .
Επιστέγασμα της άνθησης των ελληνο-ισραηλινών σχέσεων, αποτελούν οι διαδοχικές ανταλλαγές επισκέψεων υψηλόβαθμων κυβερνητικών στελεχών, η διενέργεια διμερών αλλά και τριμερών συναντήσεων και οι υπογραφές διακρατικών συμφωνιών που αφορούν τις εμπορικές συναλλαγές, τον τουρισμό, τις νέες τεχνολογίες, καθώς και τους ευαίσθητους τομείς της άμυνας και της ασφάλειας. Η σχέση των δύο χωρών θεωρείται ότι έχει λάβει πλέον τη μορφή στρατηγικής συνεργασίας και πρέπει να αντιμετωπίζεται ανεξάρτητα απ’ τα βραχυπρόθεσμα συμφέροντα που προκύπτουν απ’ τους διεθνείς συσχετισμούς ισχύος και τις εξελίξεις σε περιφερειακό επίπεδο.
Οι εμπορικές σχέσεις Ελλάδας-Ισραήλ
Το πλαίσιο των εμπορικών δεσμών των δύο κρατών, καθορίζει η Συμφωνία Σύνδεσης Ισραήλ-Ε.Ε. που τέθηκε σε ισχύ το 2000, ενώ το Ισραήλ συμμετέχει τόσο στην Ευρωπαϊκή Πολιτική Γειτονίας όσο και στην Ευρωμεσογειακή Συμφωνία Σύνδεσης, ώστε να ενσωματωθεί σε μεγαλύτερο βαθμό σε ευρωπαϊκές πολιτικές και προγράμματα (2). Τα στοιχεία του ελληνο-ισραηλινού εμπορίου που προκύπτουν για την περίοδο 2008-2017 εμφανίζονται στους κατωτέρω πίνακες (3):
Eξαγωγές από Ελλάδα προς Ισραήλ, έτη 2008-2017 (εκ. ευρώ)
Πηγή: EΛ.ΣΤ.Α. – Επεξεργασία Γραφείο ΟΕΥ Τελ Αβίβ
Εισαγωγές στην Ελλάδα από Ισραήλ, έτη 2008-2017 (εκ. ευρώ)
Πηγή: EΛ.ΣΤ.Α. – Επεξεργασία Γραφείο ΟΕΥ Τελ Αβίβ
Οι κύριες ελληνικές εξαγωγές προς το Ισραήλ αφορούν: πετρελαιοειδή, τεχνουργήματα από αργίλιο, πλαστικά προϊόντα, σίδηρο, χαλκό και τεχνουργήματα χαλκού, χάλυβα, σαπούνια, λιπαντικά, δομικά υλικά, παιχνίδια, παρασκευάσματα λαχανικών και φρούτων, λέβητες και μηχανές, αιθέρια έλαια και ιχθυηρά. Οι κύριες εισαγωγές απ’ το Ισραήλ σχετίζονται με: πετρελαιοειδή, μέταλλα, μηχανολογικό εξοπλισμό, πλαστικά, χημικά προϊόντα, χάλυβα, χαλκό, λιπάσματα, χαρτικά, βιομηχανικά φυτά, εσπεριδοειδή, έπιπλα,φωτιστικά (4).
Πηγή: Επεξεργασία δεδομένων που διατίθενται από το Γραφείο ΟΕΥ Τελ Αβίβ
Πηγή: Επεξεργασία δεδομένων που διατίθενται από το Γραφείο ΟΕΥ Τελ Αβίβ
Η βελτίωση των διπλωματικών σχέσεων των δύο κρατών, η γεωγραφική εγγύτητα που συνεπάγεται μικρότερο μεταφορικό κόστος και μεγαλύτερη ταχύτητα παράδοσης, η δυνατότητα σύμπραξης για «ανοίγματα» σε τρίτες αγορές, καθώς και οι όροι που αφορούν το εμπόριο βιομηχανικών και αγροτικών προϊόντων με βάση τις συμφωνίες που έχει υπογράψει η Ε.Ε. με το Ισραήλ, προσφέρουν τη δυνατότητα στην Ελλάδα να εστιάσει τις εξαγωγές της σε τρόφιμα, παραφαρμακευτικά προϊόντα, στην τεχνολογία και την πληροφορική, στα δομικά υλικά, στα έτοιμα ενδύματα, αλλά και σε προϊόντα έρευνας-ανάπτυξης και επιστημών ζωής (βιοφαρμακευτικά, ιατρικός εξοπλισμός) (5). Οι δυσκολίες που έχουν να αντιμετωπίσουν οι Έλληνες εξαγωγείς απ’ το Ισραήλ, αφορούν κυρίως κάποιους ποσοτικούς και ποιοτικούς περιορισμούς που τίθενται σε συγκεκριμένες κατηγορίες αγαθών (π.χ. προϊόντα kosher), καθώς και στην ύπαρξη υψηλών δασμών και μονοπωλίων που υπάρχουν στην αγορά τροφίμων και γαλακτοκομικών (6).
Επενδύσεις
Οι άμεσες ξένες επενδύσεις (ΑΞΕ) μεταξύ των δύο χωρών κινούνται σε χαμηλά επίπεδα. Οι ΑΞΕ της Ελλάδας προς το Ισραήλ για το 2017 ήταν περίπου 32 εκατομμύρια ευρώ (7), ενώ οι αντίστοιχες ισραηλινές ΑΞΕ είναι περιορισμένες. Οι κυριότερες ισραηλινές επενδύσεις στην χώρα μας καταγράφονται στους τομείς της ψυχαγωγίας (καζίνο, ξενοδοχεία), των ασφαλιστικών υπηρεσιών και των ανανεώσιμων πηγών ενέργειας, ενώ στο παρελθόν κατατέθηκαν προτάσεις για την εξαγορά του Ελληνικού και της ΕΥΑΘ. Οι ισραηλινές εταιρείες εστιάζουν το επενδυτικό τους ενδιαφέρον στον περιβαλλοντικό τομέα (διαχείριση και επεξεργασία υγρών και στερεών αποβλήτων) όπου υπάρχουν μεγάλα περιθώρια εφαρμογής στο νησιωτικό κομμάτι της χώρας μας, στον τομέα της ενέργειας, του τουρισμού, στην αγορά ακινήτων και στους τομείς πληροφορικής και υψηλής τεχνολογίας (διαστημικής) (8).
Οι τομείς στους οποίους θα μπορούσαν να συμπράξουν μελλοντικά οι δύο χώρες είναι η βιομηχανική έρευνα, η αμυντική βιομηχανία και η διαστημική τεχνολογία, οι κατασκευές και τα μεγάλα έργα υποδομών μέσω ελληνικής ανάληψης υπεργολαβιών από κινεζικές εταιρείες που δραστηριοποιούνται στο Ισραήλ (9). Ιδιαίτερα στο κομμάτι της καινοτομίας και των νέων τεχνολογιών, υπάρχουν μεγάλες ευκαιρίες για την ελληνική πλευρά, καθώς είναι ένας τομέας στον οποίο το Ισραήλ πρωτοπορεί παγκοσμίως, δεν απαιτούνται τεράστια αρχικά κεφάλαια και η ανάπτυξή του μπορεί να οδηγήσει τόσο στην αξιοποίηση του ανθρώπινου δυναμικού που διαθέτει η χώρα μας, όσο και στη εισροή νέων επενδυτικών κεφαλαίων. Ήδη έχουν υπάρξει ενθαρρυντικές πρωτοβουλίες στον συγκεκριμένο τομέα (10), καθώς τον Οκτώβριο του 2016 πραγματοποιήθηκε στην Ελλάδα το 2ο ελληνο-ισραηλινό συνέδριο Νανοτεχνολογίας και Βιονανοτεχνολογίας (11), το 2017 η Περιφέρεια Αττικής συμμετείχε για δεύτερη συνεχή χρονιά στο διεθνές φεστιβάλ Καινοτομίας (DLD) στο Τελ Αβίβ (12), ενώ υπάρχει γόνιμο έδαφος και για την ανάπτυξη «θερμοκοιτίδων νεοφυών επιχειρήσεων» (start-ups’ incubators) (13), μέσω συνεργειών του ιδιωτικού τομέα, των Πανεπιστημίων, των ερευνητικών κέντρων και του τραπεζικού κλάδου των δύο κρατών.
Τουρισμός
Σύμφωνα με τα στοιχεία του Γραφείου ΕΟΤ Τελ Αβίβ, περίπου 503.047 Ισραηλινοί τουρίστες επισκέφθηκαν τη χώρα μας το 2017, ένας αριθμός που είναι αυξημένος κατά 12,9% σε σχέση με το 2016 (14). Η Ελλάδα αποτελεί τον 3ο δημοφιλέστερο τουριστικό προορισμό για τους Ισραηλινούς τουρίστες και το 35% εξ αυτών είναι τακτικοί επισκέπτες της. Στις διμερείς και τριμερείς συναντήσεις που έχουν πραγματοποιήσει τα τελευταία έτη οι κυβερνητικοί αξιωματούχοι των δύο χωρών, έχει δοθεί ξεχωριστεί έμφαση στον τομέα της τουριστικής συνεργασίας, ενώ η πλήρης εφαρμογή της συμφωνίας “Open Skies” μεταξύ Ισραήλ-Ε.Ε. οδήγησε σε αύξηση του αριθμού μεταφορέων, πτήσεων και προορισμών με παράλληλη μείωση των τιμών των εισιτηρίων (15).
Οι δράσεις στις οποίες μπορεί να στοχεύσει η χώρα μας για να αυξήσει το τουριστικό ρεύμα απ’ το Ισραήλ, είναι η ανάδειξη περιοχών που έχουν ιστορική σημασία για το Εβραϊκό στοιχείο (ιδιαίτερα η Θεσσαλονίκη μπορεί να αποτελέσει προορισμό-κόμβο για ολόκληρη την Βόρεια Ελλάδα και ήδη παρουσίασε το 2017 αύξηση στις αφίξεις ισραηλινών τουριστών κατά 88%), η προώθηση της κρουαζιέρας, καθώς και η προσπάθεια επιμήκυνσης του χρόνου διαμονής των Ισραηλινών τουριστών (65% προτιμούν 4ήμερη παραμονή) σε συνδυασμό με την ανάδειξη εναλλακτικών μορφών τουρισμού πέραν των θερινών προορισμών (ιατρικός, γαστρονομικός και χειμερινός τουρισμός) (16).
Ενέργεια
Η ανακάλυψη νέων ενεργειακών κοιτασμάτων σε Ισραήλ και Κύπρο κατά τα τελευταία έτη, καθώς και η διαφαινόμενη ύπαρξη σημαντικών ενεργειακών αποθεμάτων στον ελληνικό χώρο, δημιουργούν τις προϋποθέσεις μιας γόνιμης σύμπραξης μεταξύ των μεσογειακών χωρών στον τομέα αυτό. Η προοπτική κατασκευής ενός υποθαλάσσιου/χερσαίου αγωγού φυσικού αερίου στην Ανατολική Μεσόγειο (EastMed pipeline) αποτελεί ένα έργο το οποίο θα διευρύνει τις οικονομικές και διπλωματικές ελληνο-ισραηλινές σχέσεις. Ο σχεδιαζόμενος αγωγός που θα έχει μήκος 1900 χιλιόμετρα και χωρητικότητα περίπου 16 δις m3/έτος, θα μεταφέρει το αέριο της Ανατολικής Μεσογείου στην Ευρώπη, ακολουθώντας τη διαδρομή Κύπρος-Κρήτη-Πελοπόννησος-Δυτική Ελλάδα-Ιταλία. Πρόσφατες μελέτες αναφέρουν ότι ο αγωγός είναι τεχνικά εφικτός και οικονομικά βιώσιμος (17), όμως παράλληλα, εξετάζονται και άλλες εναλλακτικές λύσεις, όπως η υγροποίηση του αερίου στην Αίγυπτο (πιθανότερη εκδοχή με βάση τις τελευταίες εξελίξεις (18)), η κατασκευή ενός αγωγού Κύπρου-Τουρκίας (επιλογή που απομακρύνεται λόγω της αποστασιοποίησης της Τουρκίας από τον δυτικό παράγοντα) ή η μεταφορά του αερίου σε συμπιεσμένη/υγροποιημένη μορφή με πλωτά μέσα. Ένας τέτοιος αγωγός εφόσον καταστεί εμπορικά ανταγωνιστικός, θα συμβάλλει στην ενεργειακή ασφάλεια της Ανατολικής Μεσογείου αλλά και της Νοτιοανατολικής Ευρώπης, καθώς θα συνδέεται με τον διασυνδετήριο αγωγό Ελλάδας-Βουλγαρίας (IGB) και τον Διαδριατικό Αγωγό (TAP). Σε περίπτωση πάλι, που η κατασκευή του αγωγού δεν προκριθεί ως βιώσιμη λύση, υπάρχει η δυνατότητα συμμετοχής του ελληνικού εμπορικού στόλου στη μεταφορά του αερίου της Ανατολικής Μεσογείου προς τις διεθνείς αγορές.
Αξίζει, επίσης, να σημειωθεί ότι η ελληνική εταιρεία Energean έχει ήδη υπογράψει συμφωνίες για την προμήθεια περίπου 4,3 δις κυβικών μέτρων φυσικού αερίου/έτος προς ισραηλινές εταιρείες από τα κοιτάσματα Tanin και Karish, ενώ διατηρεί και τη δυνατότητα εξαγωγής οποιασδήποτε επιπλέον παραγόμενης ποσότητας. Η Energean πρότεινε προσφάτως στην κυπριακή κυβέρνηση την κατασκευή ενός αγωγού 200 χιλιομέτρων που θα μεταφέρει το ισραηλινό αέριο προς την Κύπρο, ώστε αυτή να εκπληρώσει μέχρι το 2020 τις υποχρεώσεις της που απορρέουν απ’ το ενεργειακό πλαίσιο της Ε.Ε. και απαιτούν τη χρήση καθαρότερων μορφών ενέργειας (19).
Το έτερο σχεδιαζόμενο έργο, που φέρει την ονομασία Eurasia Interconnector, αποσκοπεί να συνδέσει τα ηλεκτρικά δίκτυα του Ισραήλ, της Ελλάδας και της Κύπρου με την ηπειρωτική Ευρώπη, μέσω Κρήτης, περιλαμβάνοντας τρία επιμέρους projects: τη διασύνδεση Ισραήλ-Κύπρου, τη διασύνδεση Κύπρου-Κρήτης και τη διασύνδεση Κρήτης-Αττικής. Αυτό το ηλεκτρικό δίκτυο, που θα έχει μήκος 1500 χιλιόμετρα και ισχύ 2000MW, έχει ήδη λάβει έγκριση για χρηματοδότηση στα πλαίσια του ευρωπαϊκού προγράμματος “Connecting Europe Facility”, αλλά εκκρεμεί η δημοσίευση των αποτελεσμάτων μιας σειράς τεχνικών και περιβαλλοντικών μελετών που αφορούν την κατασκευή του. Στην περίπτωση που η υλοποίηση του έργου προχωρήσει, αναμένεται να έχει ολοκληρωθεί μέχρι το 2022, συμβάλλοντας ουσιαστικά στην μεγαλύτερη ενεργειακή διασύνδεση και ασφάλεια εντός της Ε.Ε., αλλά και στην αξιοποίηση των πλούσιων ανανεώσιμων πηγών ενέργειας που διαθέτουν Ελλάδα και Κύπρος (20).
Συμπέρασμα
Οι ελληνο-ισραηλινές οικονομικές σχέσεις, αν και χαρακτηρίζονται από ένα σύντομο ιστορικό παρελθόν, προσφέρουν δυνατότητες ευρείας συνεργασίας τόσο στο εμπορικό και επενδυτικό κομμάτι, όσο και στους τομείς του τουρισμού, του πολιτισμού και της ενέργειας. Η μεταφορά ισραηλινής τεχνογνωσίας σε κρίσιμους τομείς παραγωγής (άμυνα-ασφάλεια, διαχείριση υδάτινων πόρων και στερεών/ υγρών αποβλήτων, καλλιεργητικές και αρδευτικές μέθοδοι), η σύμπραξη σε επιχειρηματικά σχήματα στον τομέα των νέων τεχνολογιών, των κατασκευών, των φαρμάκων και της αγροτικής παραγωγής, καθώς και η συμβολή της ελληνικής ναυτιλίας στο διαμετακομιστικό εμπόριο του Ισραήλ, είναι μόνο μερικά απ’ τα δυνητικά πεδία συνεργασίας μεταξύ των δύο χωρών. Αυτό που χρειάζεται απ’ την πλευρά της Πολιτείας, είναι να αρθούν τυχόν γραφειοκρατικά εμπόδια και να διευκολυνθούν οι επαφές του επιχειρηματικού κόσμου, ώστε να γονιμοποιηθεί με αποτελεσματικό τρόπο το παρόν ευνοϊκό διπλωματικό κλίμα, οδηγώντας έτσι στη δημιουργία μιας μακροχρόνιας και αμοιβαία επωφελούς ελληνο-ισραηλινής διακρατικής σχέσης.
Πηγές:
(1) Κεντρικό Ισραηλιτικό Συμβούλιο Ελλάδος, Διαθέσιμο στο https://www.kis.gr
(2) Καμπουρόγλου, Π., & Κουρούμαλος, Κ., «Ετήσια Έκθεση για την οικονομία του Ισραήλ και τις διμερείς οικονομικές σχέσεις, 2016-2017», Γραφείο Οικονομικών και Εμπορικών Υποθέσεων (ΟΕΥ), Ελληνικό Υπουργείο Εξωτερικών. σελ. 12
(3) Ό.π. σελ. 17.
(4) Ό.π., σελ. 18.
(5) Ό.π., σελ.23-4
(6) Ό.π., σελ. 24.
(7) Ό.π. σελ. 25.
(8) Ό.π., σελ. 25.
(9) Ό.π., σελ. 26-28.
(10) «Διεύρυνση της συνεργασίας Ελλάδας και Ισραήλ στην έρευνα και την καινοτομία», Εθνικό Κέντρο Τεκμηρίωσης, 6/5/2016. Διαθέσιμο στο http://www.ekt.gr/el/news/19855
(11) «2ο Συνέδριο Νανοτεχνολογίας και Βιονανοτεχνολογίας», Πρεσβεία του Ισραήλ στην Ελλάδα, 6/10/16. Διαθέσιμο στο http://embassies.gov.il/athens/AboutIsrael/Conferences_exhibitions_events/Pages/2nd-Nanotechnology-Bionanotechnology-Israel-Greece-2016.aspx
(12) Καμπουρόγλου, Π., & Κουρούμαλος, Κ., ό.π. σελ. 26.
(13) «Διαγωνισμός καινοτομίας για νεοφυείς επιχειρήσεις στην Ελλάδα», Πρώτο Θέμα, 19/4/16. Διαθέσιμο στο http://www.protothema.gr/technology/article/571679/diagonismos-kainotomias-gia-neofueis-epiheiriseis-stin-ellada/
(14) «Το Ισραήλ ψηφίζει Ελλάδα-Νέα αύξηση στις τουριστικές κρατήσεις», Πρώτο Θέμα, 14/2/2018. Διαθέσιμο στο https://www.protothema.gr/travelling/article/761091/to-israil-psifizei-ellada-nea-auxisi-stis-touristikes-kratiseis/
(15) Καμπουρόγλου, Π., & Κουρούμαλος, Κ., ό.π., σελ. 13.
(16) – Καμπουρόγλου, Π., & Κουρούμαλος, Κ., ό.π., σελ. 25.
– «Δημ.Τρυφωνόπουλος: Το Ισραήλ είναι μία από τις σημαντικότερες αγορές εισερχόμενου τουρισμού για την Ελλάδα», www.enikonomia.gr, 23/11/16.Διαθέσιμο στο http://www.enikonomia.gr/tourism/127158,dimtryfonopoulos-to-israil-einai-mia-apo-tis-simantikoteres-agore.html
(17) «Edison: Εμπορικά βιώσιμος και τεχνικά εφικτός ο αγωγός EastMed σύμφωνα με μελέτη», www.capital.gr, 24/1/17. Διαθέσιμο στο http://capital.sigmalive.com/story/12706679
(18) “Cyprus, Egypt conclude deal on natural gas pipe”, Xinhua, 7/8/2018. Διαθέσιμο στο http://www.xinhuanet.com/english/2018-08/07/c_137372048.htm
(19) Ellinas, Charles, “Energean gas offer to Cyprus”, Cyprus Mail On Line, 07/07/2018. Διαθέσιμο στο https://cyprus-mail.com/2018/07/07/energean-gas-offer-to-cyprus/
(20) – «Κλείδωσε ο EuroAsia Interconnector, που αναβαθμίζει την Κρήτη»,www.cretalive.gr, 21/2/17. Διαθέσιμο στο http://www.cretalive.gr/business/kleidose-o-euroasia-interconnector-poy-anabathmizei-thn-krhth
– Φάρος, Δ., «EuroAsia Interconnector: Σε Πλήρη Εξέλιξη οι Μελέτες για το Ηλεκτρικό Καλώδιο Ισραήλ – Κύπρου – Ελλάδος», www.energeia.gr, 16/2/16. Διαθέσιμο στο http://www.energia.gr/article.asp?art_id=102397
