Tο Παράδειγμα του Paul Nash «Φτιάχνουμε έναν καινούργιο κόσμο» και η αφήγηση του στην Ευρώπη.
Πώς η τέχνη μετουσιώνεται στη καθημερινότητα μας και παρεισδύει αποσβολωτικά δημιουργώντας μέσω μιας εικόνας μια ιστορία και πώς επικοινωνιακά η αφήγησή της γίνεται μήνυμα ειρήνης; Τα πάντα ηχούν και τα χρώματα χορεύουν μέσα από τη στατικότητα ενός πίνακα. H διαχρονικότητα της αξίας του έγκειται στην ποικιλομορφία έκφανσης και απόδοσης του πολέμου, μιας έννοιας αναπόσπαστης από την ανθρώπινη ιστορία. Στο συνονθύλευμα των συναισθημάτων αλλά και στην υπενθύμιση του παρελθόντος αναφέρεται ο συμβολικός πίνακας του Paul Νash με τίτλο «Φτιάχνουμε έναν καινούργιο κόσμο» (1918). Ένας αντιπολεμικός πίνακας, όπου η τέχνη συναντά τη διαπραγμάτευση και η κρίση του πολέμου αποτελεί μάθημα λήψης αποφάσεων για το μέλλον. Δηλαδή, η κρίση αποτελεί και ευκαιρία και εδώ μέσω της εικαστικής τέχνης ο καλλιτέχνης μετουσιώνεται σε πρεσβευτή πολιτισμού.
“Η ποίηση είναι μια ομιλούσα ζωγραφική, ενώ η ζωγραφική είναι μια σιωπηλή ποίηση”
Σιμωνίδης ο Κείος
Αρχικά, ας σημειωθεί ότι ο Βρετανός Paul Nash (11 Μαΐου 1889 – 11 Ιουλίου 1946), υπήρξε από τους σημαντικότερους επίσημους καλλιτέχνες του Α’ και Β ‘Παγκοσμίου Πολέμου, χωρίς να λάβει ωστόσο την αναγνώριση που του άρμοζε. Η απόδοση της θεματικής του πολέμου με σουρεαλιστικά στοιχεία αποτέλεσε μια επαναστατική πρωτοτυπία του πρώτου μισού του 20 αιώνα, αναπτύσσοντας το κίνημα του μοντερνισμού στην αγγλική σχολή. O συγκεκριμένος πίνακας αποτελεί μια ζωντανή αφήγηση, έναν καθρεφτισμό της αισχρότητας του πολέμου. Ειδικότερα, ο πίνακάς του προκάλεσε άμεσα αντιδράσεις καθώς τα βασικά χαρακτηριστικά του στοιχεία, είναι η απουσία της ανθρώπινης ζωής, οι καμένοι κορμοί των δέντρων και ένα έδαφος που έχει βομβαρδιστεί σε σημείο να πάλλεται για την κυριαρχία του, σχηματίζοντας εξογκώματα. Παράλληλα, οι κορμοί των δέντρων, σχηματίζουν “χέρια” που εκλιπαρούν για το φώς του ηλίου, ατενίζοντας τον ουρανό. Ίσως να αποτελεί μια μαζική προσευχή, έναν ύμνο για τη σωτηρία, για την απελευθέρωση των αδικοχαμένων ψυχών.
Paul Nash
“H απόδοση της θεματικής του πολέμου στα έργα του αποτέλεσε μία μεγάλη επαναστατική πρωτοτυπία του 20ου αιώνα”
Όπως υποδηλώνει και ο τίτλος «Φτιάχνουμε έναν καινούργιο κόσμο», τα αποτελέσματα του πολέμου δημιουργούν μια εναλλακτική αίσθηση των πραγμάτων και η εικαστική εικόνα που μας παρουσιάζεται μετατρέπεται σε μια μάχη ανάμεσα στη ρεαλιστική απεικόνιση της παντελούς απουσίας ανθρώπινης ζωής, αλλά και του καταστραμμένου τοπίου με την υπενθύμιση του αγώνα για την αναβίωση-βιωσιμότητα του έθνους-κράτους. Αυτή η συμβολική αφήγηση μεταβάλλεται σε μια σχέση αμοιβαίας αλληλεξάρτησης, με κέντρο την ανθρώπινη ζωή . Μέσα στο απόλυτο χάος, στην απόδοση των αισθημάτων του διακαούς φόβου και της ανησυχίας σε μια ερημωμένη γη, εμφανίζεται στο βάθος ένας φωτεινός ήλιος ν’ ανατέλλει πίσω απ’ τα βουνά και αυτό σηματοδοτεί την ελπίδα. Μέσα στην δίνη ενός πολέμου, κείτεται στη σκιά του παρελθόντος η ιδέα της ειρήνης και ενός καλύτερου κόσμου.
Σε αυτό το σημείο, ωστόσο, ας γίνει μνεία στη κοινή διαδρομή, εκεί όπου δηλαδή η τέχνη συναντά το πόλεμο και με αυτόν τον τρόπο δημιουργείται μια σχέση δράσης–αντίδρασης. Μια φυσική εξέλιξη μιας πορείας διαπραγμάτευσης, όπου ο καλλιτέχνης με τα πινέλα του δίνει ζωή σε μια εικόνα, η οποία με τη σειρά της επικοινωνεί με μηνύματα προς τα έξω. Τα χρώματα μετατρέπονται σε εργαλεία και η συνολική απόδοση ενός έργου μεταφράζεται σε μια ιστορία. Η αντιπολεμική διάσταση, δεν αποτελεί παρά μια έμμεση μορφή διαπραγμάτευσης που δημιουργεί μια δίοδο απέναντι στη φρικαλεότητα του πολέμου. Άλλωστε, εκεί όπου υπάρχει ο ρεαλισμός η τέχνη προσωποποιεί την πραγματικότητα και η ήπια ισχύς της διαχέεται μέσα στο χρόνο συμβολικά με μία ευγένεια, που μπορεί να διαδοθεί μέσω της δυναμικής της ευαισθητοποίησης. Η πολυμήχανη οπτική του κόσμου σχηματίζει μια κοινή σχέση βουβής διαμαρτυρίας, εξιστόρησης και μετάδοσης ιστορικών γεγονότων του παρελθόντος, με απώτερο σκοπό τη δημιουργία μιας κυκλικής ανησυχίας μέσω της υπενθύμισης -προς αποφυγή επανάληψης- των ίδιων των δεινών για το μέλλον.
Ειδικότερα, η εννοιολογική απόδοση της έννοιας τέχνης (η οποία στα λατινικά αποδίδεται ως ars) σηματοδοτεί την άσκηση ενός επιτηδεύματος που καθορίζεται από πρακτικούς κανόνες. Αρχαίοι Έλληνες φιλόσοφοι, ανάμεσα τους και ο Πλάτωνας με τον Αριστοτέλη, χρησιμοποιούν τη λέξη «τέχνη» σε συνδυασμό με την φιλοσοφία, τη θρησκεία, την επιστήμη και την τεχνολογία για να σχηματίσουν την έννοια του πολιτισμού.
“Η συμβολική αφήγηση μεταβάλλεται σε μια σχέση αμοιβαίας αλληλεξάρτησης με κέντρο την ανθρώπινη ζωή”
Υπό αυτήν την έννοια, η απόδοση του πολιτισμού αποτελεί δημιούργημα της επικοινωνίας της ανθρωπότητας με το πλεονέκτημα της κινητοποίησης όλων των αισθήσεων μας. Η τέχνη προσωποποιείται, συγκινεί, προκαλεί και κινητοποιεί τις αισθήσεις μας, σε μια νεωτερική επανάσταση ιδεών που απευθύνεται στις ψυχές των δεκτών. Ο στόχος είναι η επαναστατικότητα και όχι η επανάσταση. Ακόμη, η υποκειμενικότητα του κάθε καλλιτέχνη, ως προς τον τρόπο απόδοσης της αλήθειας, δεν αφαιρείται από την αντικειμενικότητα των στοιχείων της πραγματικότητας.
Αυτή την αντικειμενικότητα πρεσβεύει μέσω των πινάκων του ο Paul Nash,ένας άνθρωπος που όταν ξέσπασε ο Α ‘Παγκόσμιος Πόλεμος το 1914, έγινε μέλος της Ταξιαρχίας των Καλλιτεχνών και λίγο αργότερα στάλθηκε στο μέτωπο. Η αρχική του υπερηφάνεια που συνοδευόταν από την αίσθηση του σκοπού, θρυμματίστηκε όταν για καλή του τύχη, λόγω ατυχήματος επέστρεψε πίσω με σπασμένα πλευρά. Η τύχη του έγκειται στο ότι λίγο αργότερα η πλειοψηφία της υπόλοιπης μονάδας του σκοτώθηκε κατά τη διάρκεια μιας αιφνιδιαστικής επίθεσης. Ωστόσο, με το πέρασμα του χρόνου, ανακτώντας τις δυνάμεις του, γύρισε στο πεδίο της μάχης για να συλλέξει υλικό, αλλά η εμπειρία του δεν συνοδευόταν από την αναζωογονημένη αίσθηση του σκοπού.
Όντας συνειδητοποιημένος, ο Nash ανάμεσα στους βομβαρδισμούς άρχισε να περιγράφει τον πόλεμο ως «ανείπωτο, άθεο, απελπιστικό» (The Art History). Στην πραγματικότητα μέσα από τη διαδρομή του, διαβλέπουμε την αισθητική του αλλά και την επήρεια του πολέμου στον άνθρωπο. Αν και είναι παγκόσμια χαρακτηρισμένος ως ζωγράφος τοπίων, θα πρέπει να υπογραμμίσουμε ότι το βασικό του στοιχείο σε όλα του τα έργα είναι η απόδοση της φύσης με ανθρωπομορφικά χαρακτηριστικά. Πρακτικά, οι άνθρωποι αποκτούν φωνή ενώ τα δέντρα, η θάλασσα,ο αέρας και η νηνεμία των τοπίων παρουσιάζονται να τορπιλίζονται χωρίς σκοπό.
“To έργο τέχνης αντλεί τα σύμβολα του από τον κόσμο των ιδεών και αποτελεί το σημείο επαφής με το εσώτερο είναι ενός λαού”
Πέτρος Καψάσκης
Σε συγκριτική ανάλυση με τη θεωρία, η τέχνη του πολέμου αποτελεί μια δύσκολη ανάγνωση ενός συγκερασμού στρατηγικής και φιλοσοφίας. Εκεί όπου ο κλασικός ρεαλισμός του Θουκυδίδη συναντά τις στοχαστικές πεποιθήσεις του Κλαούζεβιτς και του Σουν Τζου. Τρία έργα που μεταξύ άλλων μας ερμηνεύουν την έννοια της διαπραγμάτευσης μέσα από την ανάλυση του πολέμου καταλήγοντας στο «μηδέν άγαν», δηλαδή ότι η χρησιμότητα της Τέχνης του Πολέμου φθάνει μέχρι ενός σημείου και είναι απαραίτητη για την αποφυγή ενός πολέμου. Στο σημείο εκείνο, υποστηρίζουμε ότι η τέχνη λειτουργεί συμπληρωματικά και η ζωγραφική αποκτάει και ουσιαστικό περιεχόμενο. Στην πραγματικότητα λειτουργεί εργαλειακά και μέσω συμβολισμών ή και συχνά μέσα από την απλή απόδoση μιας κατάστασης (πόλεμος, λεηλασία, θάνατος), δημιουργεί ένα κλίμα «επικοινωνίας» που υποσυνείδητα καλλιεργεί την έννοια της κουλτούρας και του πολιτισμού, ως λύση απέναντι στη φρικαλεότητα ενός κύκλου όπου νικητής και ηττημένος αποτελούν και οι δύο τους χαμένους. Όπως άλλωστε δήλωσε ο Paul Nash, “Δεν μου επιτρέπεται να ζωγραφίζω νεκρούς γιατί προφανώς δεν υπάρχουν.”
“H αφήγηση του πίνακα στην Ευρώπη – Η διπλή όψη και η αξία της πολιτιστικής διπλωματίας”
Η συμβολική διάσταση του πίνακα “Φτιάχνουμε έναν καινούργιο κόσμο”, έγκειται στη πολιτιστική ανάγνωσή του μέσα από την πλούσια κληρονομία του. Δηλαδή στη σύνδεση του παρελθόντος με το παρόν που προβάλλει το μέλλον μέσω της τέχνης. Όπως κατέγραψε ο Paul Nash «Είμαι αγγελιοφόρος που θα φέρει πίσω το λόγο από τους άνδρες που αγωνίζονται (WWI) σε εκείνους που θέλουν τον πόλεμο να συνεχίσει για πάντα. Θα είναι το μήνυμά μου, αλλά θα έχει μια πικρή αλήθεια και μπορεί να κάψει τις ψύχραιμες ψυχές τους». Μεταφράζοντας, το αντιπολεμικό μήνυμα του Paul Nash μεταξύ και άλλων, μετουσιώθηκε σε ένα κίνημα αλλαγής που μέσω της ζωγραφικής εντυπώθηκε στη ψυχοσύνθεση των ανθρώπων. Άλλωστε, το έργο τέχνης αντλεί τα σύμβολα του από τον κόσμο των ιδεών και αποτελεί το σημείο επαφής με το εσώτερο είναι ενός λαού (Καψάσκης Π. 2018).
“Ένα πραγματικό έργο τέχνης δεν τελειώνει ποτέ”
Πωλ Βαλερύ
Συμπληρώνοντας, οι τέχνες προετοίμασαν το έδαφος για μια μάχη ιδεών και σε αυτή τη νέα βάση οικοδομήθηκε μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο η πεποίθηση μιας Ενωμένης Ευρώπης που σταδιακά μετουσιώθηκε στη sui generis Ευρωπαϊκή Ένωση. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο και σε αυτή τη σχέση δράσης-αντίδρασης που αναλύσαμε, η κουλτούρα αποτέλεσε το προμήνυμα του αντιπολεμικού μηνύματος του Paul Nash που εξελίχθηκε σταδιακά σε πολιτιστικό μήνυμα χωρίς σύνορα. Με άλλα λόγια, ένας απλός πίνακας αποτέλεσε εργαλείο εφαρμογής της πολιτιστικής διπλωματίας -η εφαρμογή δηλαδή της εξωτερικής πολιτικής και δη στη συγκεκριμένη περίπτωση μέσω των τεχνών- δημιούργησε ένα κλίμα αμοιβαίου διαλόγου, ενώ παράλληλα ενίσχυσε και το Nation Branding. Σε αυτό το σημείο ας σημειωθεί, ότι η Αγγλία αποτελεί έναν από τους ισχυρότερους παίκτες στη παγκόσμια ιστορία.
Στην αντίπερα όχθη, το Ηνωμένο Βασίλειο αποτελεί ένα έξοχο παράδειγμα χώρας που ξεχνά την δική του ιστορική αφήγηση. Το παράδειγμα εξόδου της με τα προμηνύματα των δημοψηφισμάτων: πρώτη φορά το 1975 (με κυριαρχία υπέρ της παραμονής το 67%), δεύτερη φορά το 2016 (με αποτέλεσμα υπέρ της εξόδου το 51,9%) και για τρίτη φορά στις 29 Μαρτίου 2017, η Βρετανική κυβέρνηση επιβεβαιώνει την ευρωσκεπτικιστική της προδιάθεση και την εθνική της υπεροχή μέσα από την ενεργοποίηση της διαδικασίας του άρθρου 50 της Συνθήκης για την Ευρωπαϊκή Ένωση. Εν τέλει, το Ηνωμένο Βασίλειο στις 31 Ιανουαρίου 2020, αποτέλεσε το πρώτο μέλος που αποχώρησε από την Ε.Ε. Oι λόγοι και οι αιτίες πολλαπλές, αλλά το νόημα έγκειται στην λήθη του παρελθόντος και στην νοηματική αξία της αντιστάθμισης της πολιτιστικής διπλωματίας. Στην πραγματικότητα, η αποχή από την Ε.Ε. απηχεί και την επιβεβαίωση της διαφύλαξης της δυτικής μοναδικότητας ως στοιχείου που διαιωνίζει την ευρωκεντρική προκατάληψη. Ακόμη, επιτυγχάνεται η «ταυτοποίηση του ευρωπαϊκού πολιτισμού ως δυτικού και δη οριζόμενου με όρους Αγγλο-αμερικανικών φιλελεύθερων αξιών, καθώς και η κατανόηση των πολιτισμών ως οντοτήτων ανάλογων των κρατών ως προς τη βούληση και άσκηση προσφυγής στη βίας» (Μικέλης, 2015).
Τέλος. ας σημειωθεί ότι η διεθνής πολιτική αφορά ειδικότερα τους κανόνες του παιχνιδιού μεταξύ των δρώντων και δη των κρατών, το διεθνές σύστημα, τη διεθνή οργάνωση ή τάξη και τις διαδικασίες διεθνοποίησης (Κουσκουβέλης, 2004), ενώ ο πόλεμος ενυπάρχει εξελισσόμενος μέσω διαφορετικών «προσωπείων». Χαρακτηριστικά παραδείγματα, η θεσμική κρίση και η κρίση αξιών. Σε αυτή τη σύγκρουση των πολιτισμών μεταξύ εθνών ή κρατών ή ομάδων που ανήκουν σε διαφορετικούς πολιτισμούς, δηλαδή σε αυτό το ποικιλόμορφο καμβά της Ευρώπης, η πολιτιστική διπλωματία επιφέρει την ισορροπία μεταξύ των εθνών μέσω συμμαχιών πολιτισμών. Άλλωστε, όπως υπογραμμίζει ο Ουίστον Τσώρτσιλ «Αν ανοίξουμε μια αντιπαράθεση μεταξύ του παρόντος και του παρελθόντος, θα διαπιστώσουμε ότι έχουμε χάσει το μέλλον». Σε αυτό το κενό, η πολιτιστική διπλωματία προβάλλει την κάλυψη του αδιεξόδου και μας υπενθυμίζει τη συμβολική διάσταση του παραδείγματος του πίνακα του Paul Nash, δηλαδή της ειρήνης.
Συνοψίζοντας, η κρίση (οικονομική, πολιτιστική κ.α.) αποτελεί ένα σύνηθες φαινόμενο της πολιτικής και όπως στην κινέζική κουλτούρα, η φύση της είναι διττή, καθώς δεν εμπεριέχει μόνο το στοιχείο της καταστροφής αλλά και το στοιχείο της ευκαιρίας. Παράλληλα, η ζωγραφική σκιαγραφεί τον κόσμο ενώ προβάλλει την ανάγκη επιδιόρθωσης του κάνοντας προβολές στο μέλλον. Το συγκεκριμένο παράδειγμα του «Φτιάχνουμε έναν καινούργιο κόσμο» εργαλειοποιείται και εκφράζει μέσα από τη συνοπτική ανάγνωση των διεθνών σχέσεων τη διαχρονική αξία της πολιτιστικής διπλωματίας, μέσα σε ένα πλαίσιο αλληλεξάρτησης αλλά όχι επικάλυψης. Παράλληλα, ας σημειωθεί, ότι ο στόχος της αλληγορίας του τίτλου αυτού του άρθρου, είναι η συμπλήρωση μιας εναλλακτικής στρατηγικής μέσω των εφαρμογών της πολιτιστικής διπλωματίας και δη των εικαστικών τεχνών: εκεί που απέναντι στη τέχνη του πολέμου τοποθετείται μια ζωγραφιά, η οποία αφενός αποτέλεσε το αντίδοτο στη ψυχή του Paul Nash για τη θρηνωδία που βίωνε, ενώ αφετέρου αποτελεί τη μετάφραση της λύπης του, αποτυπώνοντας την ασχήμια του πολέμου μέσα από τον κόσμο της ζωγραφικής. Σήμερα, ο πίνακας του είναι πιο διαχρονικός από ποτέ, διότι σχηματίζεται ανάμεσα μας ένας καθρέφτης δυο κόσμων αλλά με το δικαίωμα της επιλογής. Το ζήτημα είναι υπό ποια οπτική γωνία εξετάζουμε τα πράγματα, η αλλιώς πως βλέπουμε τον κόσμο, την Ε.Ε. αλλά και τον εαυτό μας μέσα σε αυτή. Και όπως έλεγε ο Πωλ Βαλερύ «ένα πραγματικό έργο τέχνης δεν τελειώνει ποτέ» ενώ κατά των Πωλ Κλέε «Η τέχνη δεν αναπαράγει αυτό που βλέπουμε. Μάλλον, μας κάνει να το δούμε». Σε αυτή τη βάση, η πολιτιστική διπλωματία αναβιώνει ανάμεσα στα ρητά του Γάλλου και Γερμανού-Ελβετού φιλοσόφου-ζωγράφου, χρησιμοποιώντας τις αντιθέσεις και υλοποιώντας διαπραγματεύσεις.
“Η τέχνη δεν αναπαράγει αυτό που βλέπουμε.
Μάλλον, μας κάνει να το δούμε”
Αθηνά Παπαπαύλου
Ενδεικτικές πηγές
Anholt, S.(2007). Competitive Identity, Palgrave Macmillan.
BBC(1.2.2019).Brexit: UK leaves the European Union. Available at:https://www.bbc.com/news/uk-politics-51333314 . Accessed at: 18.4.2020.
Cardinal, R. (2013). The landscape vision of Paul Nash. Reaktion books.
Featherstone, M. (Ed.) (1990).Global culture. Nationalism, globalization and modernity. A Theory Culture and Society special issue. London: SAGE.
Καψάσκης, Π (23.08.2018). Η αξία της πολιτιστικής διπλωματίας.Available at:https://www.kathimerini.gr/981286/opinion/epikairothta/politikh/h–a3ia–ths–politistikhs–diplwmatiasAccessed at: 18.4.2020.
Κουσκουβέλης, Η. Ι. (1997). Λήψη αποφάσεων, κρίση, διαπραγμάτευση : θεωρία και πράξη. Παπαζήσης.
Κουσκουβέλης, Η. (2004). Εισαγωγή στις Διεθνείς Σχέσεις. Αθήνα: Ποιότητα.
Malvern, S. (1986). ‘War as It Is’: The Art of Muirhead Bone, CRW Nevinson and Paul Nash, 1916-17.ArtHistory, 9(4), 487-515.
Μικέλης, Κ. (2015). Ο πολιτισμός στην παγκόσμια πολιτική: θεωρία και πράξη.
Moilanen, T. (2009)How to brand nations, cities and destinations,Palgrave Macmillan
Nash, P. (2000). Paul Nash: writings on art. Oxford University Press on Demand.
Νικολάου, Γ. (2019)Μονόλογοι και Διάλογοι. Εκδόσεις Φαράι: Aθήνα
Radcliffe, S. (Ed.) (2006). Culture and development in a globalizing world. Geographies, actors, and paradigms. London: Routledge
[1]Aπο το βιβλίο του Νικολάου Γιώργου(2019)Μονόλογοι και Διάλογοι. Εκδόσεις Φαράι: Aθήνα
