Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΠΟΙΗΣΗ ΩΣ ΜΙΑ ΔΡΑΣΗ ΤΗΣ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΗΣ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΑΣ
– Ο ΣΥΜΒΟΛΙΚΟΣ ΔΙΑΜΕΣΟΛΑΒΗΤΗΣ.

       Η ποίηση, αποτελεί ορόσημο αναβίωσης γεγονότων, εξιστόρησης ιστοριών αλλά και δημιουργίας νέων κόσμων. Διαχρονικά, σηματοδοτεί στην ενεργοποίηση της σκέψης, στην ανάπτυξη της κριτικής και στην πολυδιάστατη οπτική του ίδιου φαινομένου. Υπό διαφορετικές ερμηνείες, αποτελεί δώρο και παράλληλα κατάρα σε έναν κόσμο που τείνει να μικραίνει. Ποιος άλλωστε, θα μπορούσε να αποδεχτεί, ότι η ποίηση αποτελεί μια απλή αποτύπωση, μια σκιαγράφηση της πραγματικότητας που χωρίς τα όμορφα μάτια των ποιητών, θα αποτελούσε μια εικόνα που δεν θα αποδεχόμασταν, γιατί απλά η ειλικρίνεια και η σκληρότητα που την συνοδεύει μας θλίβει. Για αυτό η ποίηση και δη στην Ελλάδα, έχει χαρακτήρα διαχρονικό και αναγεννησιακό και αποτελεί ένα απλό αναξιοποίητο παράδειγμα προώθησης της χώρας μας, ανά το Κόσμο μέσω της άσκησης της πολιτιστικής διπλωματίας. Eνώ οι ποιητές, άσημοι και επώνυμοι αποτελούν διαμεσολαβητές της κουλτούρας και του πολιτισμού μας. Οι εθνικοί μας εκπρόσωποι, μέσα από τη δημιουργία ενός συνδέσμου επικοινωνίας και συνεργασίας στα πρότυπα της ειρήνης και σύμφωνα με τις επιταγές της ΕΕ, δημιουργούν έναν άξονα συνεργασίας μέσω της διπλωματίας.

       Η έννοια της ποίησης προσωποποιείται και μιλάει από μόνη της, προερχόμενη από το αρχαίο ρήμα «ποιέω» που σημαίνει δημιουργώ, παράγω, αλλά και κατασκευάζω, μέσω της συγγραφής. Το αίνιγμα της ιστορίας της ποίησης, ξεκινάει πρίν την ανακάλυψη της γραφής και, αποτελεί το αρχαιότερο λογοτεχνικό είδος και η ρίζα του αρχαία ελληνική. Ανάμεσα στους σημαντικότερους ποιητές του κόσμου, οι αρχαίοι Έλληνες που πρωτοστατούν και επαναστατούν, θεμελιώνοντας ποιητικά είδη, όπως επι παραδείγματι, το έπος, η λυρική ποίηση και το δράμα.

       Η επική ποίηση, το αρχαιότερο είδος που κατά το Ιστορικό Ρ. Όσμπορν (R. Osborne), τοποθετείται στα τέλη ή αμέσως μετά το 700 π.Χ., κατά την εποχή της γένεσης και διαμόρφωσης της ελληνικής πόλης (Osborne 2000), περιγράφει μια ιστορία σε τρίτο πρόσωπο, με στοιχεία μυθολογίας, όπως αυτή αντανακλάται χαρακτηριστικά στα δύο ομηρικά έπη, της Ιλιάδας και της Οδύσσειας. Εκεί, όπου η πλοκή εκτυλίσσεται σύμφωνα με τις βουλήσεις των θεών και δη του Δία και της Αθηνάς. Ενώ στα δείγματα σύγχρονης επικής ποίησης, θα πρέπει να υπογραμμίσουμε το έργο Διάκος του Βαλαωρίτη Αριστοτέλη. Εν συνεχεία, ακολουθεί η λυρική ποίηση που καλλιεργείται μεταξύ των ετών 650-450 π. X., στην Αρχαία Ελλάδα, όπου ο ποιητής σε πρώτο πρόσωπο εξιστορεί με διηγηματικό χαρακτήρα τις κοινωνικό-πολιτικές μεταβολές της εποχής του ή αλλιώς θα μπορούσε να προσδιοριστεί και, ως ποίηση της καθημερινότητας ή εξομολογητική. Αρχαίοι εκπρόσωποι τις,^, ο Αρχίλογος και ο Αλκμάνα, ενώ στοιχεία ενυπάρχουν και στα ομηρικά έπη (π.χ. Ιλιάδα 1.472- Ιλιάδα 18.493 και Ιλιάδα Ω 678-805). Βασικό γνώρισμα της, η λυρικότητα που είναι αδόμενη και εφαρμόζει μια ποικιλία μέτρων με συνοδεία μουσικών οργάνων(λύρας, κιθάρας, φόρμιγγας, και η βάρβιτος κ.ά.). Χαρακτηριστικά παραδείγματα αποτελούν, η δημώδης ποίηση(όπως η Eἰρεσιώνηστη Σάμο και το Pοδιακό χελιδόνισμα, χαριτωμένα παιδικά τραγούδια) και τα ομηρικά έπη (τραγούδι γάμου, χορευτικό τραγούδι, τραγούδι που συνοδεύει τη δουλειά, μοιρολόγια) και τα σχετικά με τη λατρεία (παιάνες, Nόμοι, τραγούδια με κιθάρα για τον Aπόλλωνα). Ενώ ας ασκηθεί μνεία, ότι ποικίλα σύγχρονα ποιήματα, είναι λυρικά ανάλογα με την χρονική περίοδο, όπως τα Λυρικά του Αθανάσιου Χριστόπουλου(1772-1847), ο Λυρικός Βίος του Σικελλιανού μεσοπολεμικά καθώς και, η θεμελίωση του νεοελληνικού λυρισμού με εκπρόσωπο τον Οδυσσέα Ελύτη. Επιπρόσθετα, η αναζήτηση των ριζών του αρχαίου δράματος εκτυλίσσεται στην Αθήνα, 6^ος αι. π.Χ., μέσα από τη μορφή της τραγωδίας, όπου ο ποιητής γράφει σε δεύτερο πρόσωπο, διηγούμενος ιστορίες που έχουν αντλήσει τη θεματική τους από κάποιον μύθο. Χαρακτηριστικά, η Μούσα που την αντιπροσωπεύει, είναι η Μελπομένη, ενώ οι απαρχές δημιουργίας της, έγκειται στον Θέσπι. Έργα όπως ο «Φρύνιχος» κατά τον Ηρόδοτο, οι «Φοίνισσες» του Ευρυπίδη καθώς και η τραγωδία «πέρσες» του Αισχύλου αποτελούν δείγματα αρχαϊκής τραγωδίας.

       Στη διαδρομή της ποιητικής ιστορίας ανά τον κόσμο διακρίνονται ανάμεσα στους μεγαλύτερους ποιητές σε παγκόσμια κλίμακα οι αρχαίοι Έλληνες τραγικοί, όπως ο Αισχύλος, ο Σοφοκλής και ο Ευριπίδης, κωμικοί όπως ο Αριστοφάνης και  ο Μένανδρος, καθώς και λυρικοί, όπως ο Πίνδαρος, ο Αλκαίος και η  Σαπφώ. Κατά τη νεωτερική  εποχή αναδεικνύονται έργα του Σαίξπηρ, του Δάντη, του Γκαίτε, του Σίλερ, του Χάινε και του Ουγγώ. Ενώ η νεοελληνική ποιητική συνεισφορά διαφαίνεται από τα ποιήματα του Οδυσσέα Ελύτη, Διονύσιου Σολωμού, Ανδρέας Κάλβος, Αριστοτέλης Βαλαωρίτης, Κωστής Παλαμάς, Κωνσταντίνος Καβάφης, Κώστας Καρυωτάκης, Κική Δημουλά, Τάσος Λειβαδίτης κ.α.

       Ωστόσο σήμερα γύρω από την έννοια της ποίησης ανθίζουν διχογνωμίες εξαιτίας της ανεπάρκειας διατύπωσης ενός καθολικά ενιαίου ορισμού. Η δυσκολία προσδιορισμού της, έγκειται κατά αποκλειστικότητα στην ίδια την ουσία της ελευθερίας του περιεχομένου της. Σύμφωνα με τον Χόρχε Λουίς Μπόρχες, «Ποίηση είναι η έκφραση του ωραίου, διαμέσου λέξεων περίτεχνα υφασμένων μεταξύ τους» ενώ κατά τον Βαλερύ «ποίηση είναι η ανάπτυξη ενός επιφωνήματος» ενώ ο Κόλλεριτζ συμπληρώνει, ότι η «ποίηση είναι η ιδανική διάταξη ιδανικών λέξεων». Ακριβέστερα και ίσως και ο ορισμός που θα πρέπει να καθιερωθεί παγκοσμίως, προέρχεται από τον Αριστοτέλη, όπου η «ποίηση είναι η τέχνη που μιμείται πράξεις και λόγια, όχι όπως αυτά έγιναν η ειπώθηκαν αλλά όπως θα μπορούσαν και θα έπρεπε να γίνουν, και η οποία αποβλέπει , με την αρμονία και το ρυθμό, να οδηγήσει στην αρετή τις ανθρώπινες ψυχές που ακούνε τα δημιουργήματα της». Συμπληρωματικά, ας σημειώσουμε, ότι η προσέγγιση της από διαφορετικές οπτικές γωνίες, αναδεικνύει τη πολυχρηστικότητα της αλλά και τη διαλλακτικότητα της. Ενώ όπως καταγράφει στο ποίημα του, ο Βύρων Λεοντάρης «Ο κόσμος μετακόμισε στο απάνθρωπο βολεύτηκε σ” αυτή την προσφυγιά, ….κι η ποίηση έγινε κραυγή έξω απ” τον πόνο» .

       Με άλλα λόγια, η ποίηση αποτελεί τη βάση μιας επικοινωνιακής διαμεσολάβησης και ανάλογα με το είδος και τη μορφή της, προσφέρει, αφενός τέρψη, αλλά παράλληλα επιμορφώνει, καθώς συχνά παρέχει στοιχεία και μαρτυρίες. Τα στοιχεία αποτελούν μια αλυσίδα συμπληρωματικής γνώσης, αν όχι και μιας αποκλειστικής πληροφορίας, η οποία είναι απαραίτητη για την ορθή εκτέλεση διπλωματικών σχέσεων που εκτυλίσσονται στην ανάπτυξη και άλλων ειδών της διπλωματίας, όπως η οικονομική, πολυμερής , θρησκευτικής κ.α.  Μείζονος σημασίας ομοιότητα ανάμεσα στις διαφορές τους, έγκειται και ο κρίκος της Πολιτιστικής Διπλωματίας, όπου ο Πολιτισμός αποτελεί την αλυσίδα της απελευθέρωσης και της προώθησης της εθνικής φιλοσοφίας της χώρας μας προς τα έξω. Μια επικοινωνιακή πολιτική που έχει στόχο τη διαπραγμάτευση όχι του μηδενικού αθροίσματος αλλά την εμβάθυνση σε αποφάσεις πολιτικής, σε καταστάσεις στρατηγικής αλληλεξαρτήσεως με απώτερο αποτέλεσμα την δημιουργία ενός κλίματος εμπιστοσύνης και αμοιβαίου οφέλους. Πρακτικά, η πολιτιστική διπλωματία και δη στο παράδειγμα των ποιητών, δεν προάγει απλά προσωπικότητες, αλλά πρότυπα συμπεριφοράς που υποσυνείδητα δημιουργούν μια εικόνα της χώρας ως συνόλου. Το Nation Branding και η Δημόσια Διπλωματία δεν καθορίζονται μόνο απο την κυβερνητική πολιτική, αλλά από το «Εξάγωνο Αnholt» που απαρτίζεται από μια σειρά παραμέτρων, ως προς τη διαμόρφωση της Διεθνούς εικόνας και θεμελιώδης παράμετρος τους θεωρείται: η ποίηση, η λογοτεχνία, ο αθλητισμός και οι πολιτιστικές ανταλλαγές.

       Ως εκ τούτου, αυτή η επικοινωνιακή διαμεσολάβηση μέσω των ποιημάτων, αν αναγνωστεί σωστά μπορεί να προσφέρει σημαντικά στη διεθνή διπλωματία, δηλαδή στη διεξαγωγή των διεθνών σχέσεων και οι ποιητές θα μπορούσαν να συμβάλλουν καθοριστικά με το κοινωνικό έργο τους, σε συνεργασία με επαγγελματίες διπλωμάτες αλλά και αρμόδιους φορείς, σε ποικίλα θέματα που σχετίζονται με την ειρήνη, τον πολιτισμό και τα ανθρώπινα δικαιώματα. Άλλωστε ας μην λησμονούμε, τηn μεγαλύτερη έκφανση και ωδή απέναντι στην αισχρότητα του πολέμου. Αρκεί να μελετήσουμε τον πατέρα-θεμελιωτή των Διεθνών Σχέσεων, τον Θουκυδίδη που μέσα από το «Ιστορίαι» μας προσφέρει μια πληθώρα γνώσεων τόσο ιστορικών αλλά κυρίως στρατηγικής σχετικά με το Πόλεμο, ενώ παράλληλα το έργο του αποτελεί και ένα σπουδαίο εγχείρημα ψυχολογικής αποτίμησης των γεγονότων και των πράξεων των ανθρώπων. Μια θεωρία λήψης αποφάσεων σε περιόδους κρίσης.

       Η ιστορία τείνει να είναι κυκλική και η ποίηση μαζί με τη λογοτεχνία και τη φιλοσοφία, μας προσφέρουν μια εναλλακτική μορφή διαπραγμάτευσης, η οποία αποτελεί ορόσημο και ειδικά για χώρες που πρέπει να αναπτύσσουν έξυπνες στρατηγικές, όπως η χώρα μας. Παράλληλα, παρατηρείται ένα κενό εκπροσώπησης του Ελληνικού Πολιτισμού προς το εξωτερικό, μια ανεπάρκεια που εάν δεν επιληφθούμε θα δημιουργήσει ένα θάνατο του κάλλους της Ελλάδας, που δεν έγκειται στην αισχρή απεικόνιση μιας χώρας που φλέγεται από το κυκεώνα της κακοφωνίας και της πρόσκαιρης κερδοσκοπίας, αλλά και από μια Δημόσια εικόνα «πεπερασμένων και μη ελέγξιμων προτύπων». Αυτός ο φαύλος κύκλος σε ένα απαράμιλλο χάος, όπου η μετριότητα υπερισχύει έναντι της ουσιαστικής ομορφιάς που κείτεται και βασανίζεται στις σκιές της απανθρωπιάς και της αδικίας. Εκεί όπου η στείρα παπαγαλία, ξεπερνά την μαγεία της γνώσης που πρέπει να επανακαθοριστεί σε μια βάση συνδυασμού πληροφορίας, δημιουργικότητας, κριτικής αντίληψης και φυσικά ιστορίας. Σε αυτή την κρίσιμη καμπή, η Ελλάδα, αποτελεί μια χώρα που θα πρέπει να αναδεικνύεται διεθνώς για τα σπουδαία αριστουργήματα της και ιδίως για το πολιτισμό της καθώς και για τους ανθρώπους τις. Αντιθέτως σιγοπεθαίνει στην υποκλοπή και στην λανθασμένη εκπροσώπηση που αν δεν συνδυάσει μελλοντικά τη γραφειοκρατική όψη της διοικήσεως με την ποικιλομορφία των αποχρώσεων της πολιτιστικής διπλωματίας, φέρει το κίνδυνο να αποβιώσει στη λήθη των επιτευγμάτων τις.

       Συμπερασματικά, τα ποιήματα δεν αποτελούν παρά ένα σπουδαίο μέσο αξιοποίησης και επεξεργασίας στα πλαίσια της Πολιτιστικής Διπλωματίας. Με άλλα λόγια ένα ακόμη εργαλείο ανάδειξης και έξυπνης επικοινωνιακής πολιτικής της Ελλάδας προς τα έξω. Aλλά παράλληλα εξυπηρετούν άμεσα και χωρίς διακρίσεις, την απλοποίηση των Διεθνών Σχέσεων. Συνεπώς, αν προσπαθήσουμε να παρατηρήσουμε πέρα από την εικόνα που συχνά εξαπατά, οι λέξεις θα μπορέσουν να αποτελέσουν το πιο ακριβό όπλο του έθνους μας, ένα έθνος που θα αποτελέσει παράδειγμα χώρας σε παγκόσμια κλίμακα. Και φυσικά η ποίηση αποτελεί υπόδειγμα της ήπιας ισχύος που πρέπει να συνοδεύει την εξωτερική πολιτική μικρό-μεσαίων δυνάμεων στην εκπροσώπηση των εξωτερικών σχέσεων τις. Άλλωστε, όπως έλεγε και ο ‘Όσκαρ Ουάιλντ «Αν θές να πείς στους ανθρώπους την αλήθεια, κάντ΄ τους να γελάσουν, αλλιώς θα σε σκοτώσουν». Συνεπώς η ποίηση είναι η απεικόνιση της αλήθειας, με το προσωπείο μιας όμορφης αλλά μεστής αποτύπωσης της δικαιοσύνης ενός κόσμου, που πλήττεται από δεινά, αλλά μπορεί να ξαναδημιουργηθεί μέσα από την ίδια του την κρίση.

EΒΡΑΙΟΙ ΠΟΙΗΤΕΣ ΤΟΥ ΜΕΣΑΙΩΝΑ – EΝΑ ΒΙΒΛΙΟ ΜΙΑ ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑ

       Συχνά περιγράφοντας μέσω της oπτικής μας αντίληψης για ένα βιβλίο θα λέγαμε, ότι αποτελεί ένα απλό δέσιμο σελίδων που απαρτίζεται από λέξεις σχηματίζοντας μας χιλιάδες εικόνες. Τι γίνεται όμως όταν οι λέξεις ηχούν το πόνο, την οδύνη και τη θλίψη και μας εξιστορούν μια αληθινή ιστορία. Όταν ξεφεύγουν από τις παραδοσιακά αυστηρές επιγραφές και επαναφέρουν μνήμες καλώντας μας να ταυτιστούμε. Σίγουρα η εξωτερική μας οπτική, υπεισέρχεται σε ένα ταξίδι εσωτερικής ανάγνωσης αλλά και περιπλάνησης, βασικά σημεία στα οποία μας καλεί να αναγνώσουμε διπλά, η ανθολογία “Εβραίοι ποιητές του Μεσαίωνα” (εκδ. Νεφέλη), όπου την μετάφραση της ποίησης αλλά και την εισαγωγή της, υπογράφει ο Ιωσήφ Βεντούρας.

       Ένα βιβλίο απαρατήρητο, κλειστό και άγνωστο στο ευρύ κοινό διαπραγματεύεται τη περιπλάνηση της εβραϊκής μεσαιωνικής ποίησης μέσα από  εβραϊκά ποιήματα που γράφτηκαν από τον 6^ο έως τον 15^ο  αιώνα. Η ανασκόπηση του Εβραίου Ποιητή του Μεσαίωνα σε μια πολιτισμική ανταλλαγή με άξονα την ιστορία του Εβραϊκού Έθνους. Από τις πρώτες σελίδες ξεκινάει ένα ταξίδι που “έχει τις ρίζες του στη Βίβλο και ακολουθεί τη διαδρομή των Εβραίων στη διασπορά”. Σταθμός αποτελεί η κατάκτηση της Ισπανίας, από τους Άραβες  που επηρέασε σημαντικά την εβραϊκή διανόηση που διαπιστώνεται μέσα από τη θεματική τους, που αντιγράφει αραβικά μοτίβα συνθέτοντας έναν καμβά με ομοιοκατάληκτο στίχο αλλά και αποτελώντας σημείο ένωσης και πολιτιστικών ανταλλαγών μέσω της τέχνης και της διανόησης. Ο Μεσαίωνας σαν σταθμός μεταφορικός για την ειρηνική συνύπαρξη των Μουσουλμάνων, των Εβραίων και Χριστιανών μέσα από τη ποίηση, αποτελεί μια επανάσταση στον ιστορικό χρόνο, όπου ο ρυθμικός στίχος αναλύει θέματα, όπως ο θάνατος, ο έρωτας, η ζωή, το ποτό, η Καμπάλα και το ολοκαύτωμα δημιουργώντας μια εικόνα ισορροπίας ανάμεσα στον ιστορικό χρόνο και τη μνήμη. Επιπλέον όλα περικλείουν λυρικό ρυθμό, με στοιχεία σκωπτικότητας και θλίψης ανάγοντας τη σημειολογική ποίηση που μέσω της σημαντικής συμβολής του Ιωσήφ Βεντούρα  δημιουργεί την εικόνα ενός «δώρου» προς την ανθρωπότητα.

       Συνεπώς, αυτό το βιβλίο θα μπορούσε να παρομοιαστεί με την αξία ενός ακριβού παλιού κρασιού που μέσα από στο χρόνο διατηρεί την ομορφιά και τη μοναδική του γεύση. To μόνο που πρέπει να κάνει κανείς, είναι να αναγνωρίσει τη λάμψη του, μέσα από το σκοτάδι που το περικλείει. Όπως υπογραμμίζει και το ποίημα του Σαμουήλ Α Ναγκιντ “Η γη είναι φυλακή στη διάρκεια της ζωής. Σε περιζώνει ουρανός. Ξέφυγε αν μπορείς…Μη βιάζεται τόσο γιατί τρέχεις στο χαμό’’.

Αθηνά Παπαπαύλου

 Ενδεικτικές Πηγές:

• Anholt, S. (2016). Places: Identity, image and reputation. Springer.
• Arnold, M. (1882). LITERATURE AND SCIENCE.The Nineteenth century and after: a monthly review, 12(66), 216-230.
• Αθήνη, Σ.(2006). Πολιτισμικές μεταφορές στον περιοδικό Τύπο: οι βιογραφίες ξένων λογοτεχνών. Ελληνικότητα και ετερότητα: πολιτισμικές διαμεσολαβήσεις και εθνικός χαρακτηρας στον 19ο αιώνα: πρακτικά συμποσίου. Available from: https://iris.unive.it/retrieve/handle/10278/3681864/89611/%CE%95%CE%BB%CE%BB%CE%B7%CE%BD%CE%B9%CE%BA%CE%BF%CF%84%CE%B7%CF%84%CE%B1%20%CE%BA%CE%B1%CE%B9%20%CE%B5%CF%84%CE%B5%CF%81%CE%BF%CF%84%CE%B7%CF%84%CE%B1.pdf (accessed 1.3.2020).
• Βεντούρα, Ι.(2006).ΕΒΡΑΙΟΙ ΠΟΙΗΤΕΣ ΤΟΥ ΜΕΣΑΙΩΝΑ, Poeticanet. Περιοδικό για την ποίηση και τη λογοτεχνία.Available from: https://www.poeticanet.gr/ebraioi-poiites-mesaiwna-iwsif-bentoyra-a-1341.html?category_id=405 (accessed 4.3. 2020).
• Clark, C. N. (1953). Love and Time: The Erotic Imagery of Marcel Proust. Yale French Studies, (11), 80-90.
• Κακρίδη, Ε. Ι., & Λατά-Μακρή, Β. (2001). Ιλιάδα: Λύσεις Ανάγκης. Φιλόλογος, (106), 579-604.
• Μαρωνίτη Δ.Ν., Πόλκα Λ., Τουλούμη Κ.(n.d) Αρχαϊκή Επική Ποίηση. Ψηφίδες για την ελληνική γλώσσα. Available from: https://www.greek language.gr/digitalResources/ancient_greek/encyclopedia/epic/page_062.html (accessed 4.3.2020).
• Johnson, W. R. (1983). The idea of lyric: Lyric modes in ancient and modern poetry (Vol. 1). Univ of California Press.
• Καρακάση, Α., Σπυριδοπούλου, Μ., & Κοτελίδης, Γ. (2015). Επική, λυρική και δραματική ποίηση από την ελληνιστική εποχή έως και τον Μεσαίωνα.
• Καραμάνου, Β.(2020) Kώστας Καρυωτάκης – Βύρων Λεοντάρης: Δυο αντισυμβατικές ποιητικές φωνές, in το βιβλίο net.
• Μπόρχες, X.(2006).Η τέχνη του στίχου. Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης.
• Mulroy, D. D. (Ed.). (1999). Early Greek lyric poetry. University of Michigan Press.
• Ryan, K. (2015). Shakespeare’s Universality: Here’s Fine Revolution. Bloomsbury Publishing.
• Osborne, J. (2000). Postmodernism and postcolonialism in the poetry of Philip Larkin. NewLarkins for Old.
• Πατσάκας, Ε. (2003). Η εθνική και η ιστορική συνείδηση στο έργο του Αριστοτέλη Βαλαωρίτη (Doctoral dissertation, Πάντειο Πανεπιστήμιο Κοινωνικών και Πολιτικών Επιστημών. Τμήμα Κοινωνιολογίας).
• Rawlinson, H. C., & Wilkinson, J. G. (1861). The history of Herodotus (Vol. 1).
• Σιατόπουλος, Δ. (2014) Ομήρου Ιλιάδα.Eνάλιος: Aθήνα
• Shapiro, H. A. (2002). Myth into art: poet and painter in classical Greece. Routledge.
• Φασουλάκης, Σ. (1973). Ο Βύρων επικριτής του Χριστόπουλου; Θέματα σχέσεων Ελλήνων και ξένων λογίων. The Gleaner, 10, 117-121.
• Watson, W. G. (2004). Classical Hebrew poetry: a guide to its techniques. A&C Black.
• Wilde, O. (1997). Collected works of Oscar Wilde: the plays, the poems, the stories and the essays including De Profundis. Wordsworth Editions.