
Η πολιτιστική διπλωματία αποτελεί πρακτική της δημόσιας διπλωματίας, μέσω της οποίας ένα κράτος ενισχύει τη διεθνή του εικόνα, αξιοποιώντας στοιχεία της πολιτιστικής του ταυτότητας. Εδράζεται στην έννοια της ήπιας ισχύος (soft power) και επιδιώκει την οικοδόμηση σχέσεων συναισθηματικής εγγύτητας και αμοιβαίας κατανόησης με το ξένο κοινό. Η γαστροδιπλωματία, ως εξειδικευμένη πρακτική, χρησιμοποιεί την εθνική γαστρονομική παράδοση ως μέσο εξωστρέφειας, ευαισθητοποίησης και πολιτισμικής προσέγγισης. Σε αυτό το πλαίσιο, η Τουρκία χρησιμοποιεί τον καφέ ως εργαλείο πολιτιστικής διπλωματίας προς ενίσχυση των διμερών της σχέσεων, μέσω της συνεργασίας κρατικών και ιδιωτικών φορέων που αναδεικνύουν τη δυναμική της γαστροδιπλωματίας στην εξωτερική πολιτική της χώρας.
Ο τουρκικός καφές είναι ένα ρόφημα με βαθιές πολιτισμικές ρίζες, που έχει αναγνωριστεί ως φορέας άυλης πολιτιστικής κληρονομιάς. Το 2013 εντάχθηκε στον Κατάλογο Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς της Ανθρωπότητας της UNESCO και η 5η Δεκεμβρίου καθιερώθηκε ως Παγκόσμια Ημέρα Τουρκικού Καφέ (World Turkish Coffee Day). Όπως επισημαίνεται στην καταχώρισή του, η σημασία του δεν περιορίζεται στην ιδιαίτερη μέθοδο παρασκευής του, αλλά εκτείνεται στον κοινωνικό και τελετουργικό του ρόλο. Η κατανάλωση του καφέ συνοδεύεται από πρακτικές που ενισχύουν τη συλλογική μνήμη, τη διαγενεακή μετάδοση παραδόσεων και τη διαμόρφωση ταυτότητας, γεγονός που τον καθιστά πολιτιστικό πρεσβευτή της Τουρκίας στη διεθνή σκηνή.
Ο τρόπος παρασκευής του τουρκικού καφέ διατηρεί αναλλοίωτα τα παραδοσιακά του στοιχεία, όπως διαμορφώθηκαν στην Οθωμανική Αυλή μετά την εισαγωγή του από την Αραβική Χερσόνησο. Οι καβουρδισμένοι κόκκοι αλέθονται πολύ λεπτά, αναμειγνύονται με κρύο νερό και την επιθυμητή ποσότητα ζάχαρης και θερμαίνονται αργά σε “cezve” (χάλκινο σκεύος με μακριά λαβή), μέχρι να δημιουργηθεί ο χαρακτηριστικός αφρός. Σερβίρεται χωρίς φιλτράρισμα, συνοδευόμενος από νερό και λουκούμι. Το ίζημα χρησιμοποιείται παραδοσιακά για μαντεία, μέσα από την οποία διαβάζεται η μοίρα του ατόμου.
Η κατανάλωσή του τουρκικού καφέ τελεί συχνά εν είδει τελετουργίας, σε καφενεία και σπίτια, όπου οι συμμετέχοντες συνομιλούν, μοιράζονται νέα, μελετούν ή στοχάζονται. Το ρητό «Ένα φλιτζάνι καφέ θυμάται κανείς για σαράντα χρόνια» (Bir kahvenin kırk yıl hatırı vardır) αποτυπώνει το συναισθηματικό και συμβολικό του βάρος. Ο καφές κατέχει σημαντική θέση σε κοινωνικές περιστάσεις, όπως τελετές αρραβώνων, εορταστικές συναθροίσεις και στιγμές φιλοξενίας, αντανακλώντας αξίες ψυχαγωγίας και φιλίας. Ενδεικτική είναι η παράδοση όπου η νύφη προσφέρει γλυκό ή αλμυρό καφέ στον υποψήφιο γαμπρό, άλλοτε για να εκφράσει την προτίμησή της και σήμερα ως δοκιμασία του χαρακτήρα του. Οι γνώσεις παρασκευής και κατανάλωσης μεταδίδονται άτυπα, κυρίως μέσω της οικογενειακής παράδοσης. Έτσι, ο τουρκικός καφές αποτελεί έναν ζωντανό πολιτισμικό κώδικα και μια μορφή μη λεκτικής επικοινωνίας που διαπερνά όλα τα κοινωνικά στρώματα.
Τα τελευταία χρόνια, ο τουρκικός καφές απέκτησε νέα δυναμική ως εργαλείο πολιτισμικής προβολής μέσω διαφόρων πρωτοβουλιών γαστροδιπλωματίας. Ενδεικτικό παράδειγμα αποτελεί το εγχείρημα της Gizem Salcigil White, γνωστής και ως Turkish Coffee Lady, η οποία από το 2009 έχει αφιερωθεί στην προώθηση της πολιτιστικής σημασίας του τουρκικού καφέ στο εξωτερικό. Το 2012 οργάνωσε το Mobile Turkish Coffee Truck, μια περιοδεία σε πόλεις των ΗΠΑ και της Ευρώπης, προσφέροντας δωρεάν καφέ και παρουσιάσεις για την ιστορία και την παράδοσή του. Το 2020 ίδρυσε το Coffee Diplomacy Foundation, ένα μη κερδοσκοπικό ίδρυμα που αξιοποιεί τον καφέ ως εργαλείο πολιτιστικής ανταλλαγής και διαπολιτισμικής κατανόησης. Η δράση της έχει παρουσιαστεί στο Κογκρέσο των ΗΠΑ, σε διεθνή ΜΜΕ και αναγνωρίζεται ως παράδειγμα επιτυχημένης γαστροδιπλωματίας.
Η ανάδειξη του τουρκικού καφέ ως φορέα πολιτισμικής ταυτότητας και εργαλείου ήπιας ισχύος ενισχύεται μέσω στοχευμένων δράσεων γαστροδιπλωματίας και στρατηγικών πολιτισμικής προβολής, στο πλαίσιο της διπλωματίας της μαγειρικής (culinary diplomacy). Αφορά την επίσημη πρακτική των κρατών για την ανάδειξη της εθνικής τους κουζίνας και του πολιτιστικού τους αποτυπώματος. Η Παγκόσμια Ημέρα Τουρκικού Καφέ προσφέρει ευκαιρίες για διεθνείς εκδηλώσεις, με συμμετοχή πρεσβειών, πολιτιστικών και πανεπιστημιακών φορέων. Χαρακτηριστική είναι η δράση του Yunus Emre Enstitüsü, σε συνεργασία με τουρκικές διπλωματικές αποστολές σε πόλεις όπως η Κουανγκτσόου (Κίνα), η Σκόδρα (Αλβανία) και η Αμπούτζα (Νιγηρία).
Μέσα από αυτές τις πρωτοβουλίες, ο τουρκικός καφές υπερβαίνει τον ρόλο ενός παραδοσιακού ροφήματος και αναδεικνύεται σε φορέα πολιτισμικής ενσυναίσθησης, διεθνούς προβολής και θεσμικής επικοινωνίας. Λειτουργεί ως μέσο ενίσχυσης των διμερών σχέσεων και προβολής της τουρκικής φιλοξενίας, ιδίως σε πολιτικό και διπλωματικό επίπεδο. Η ιστορική του διαδρομή –από τα πρώτα καφενεία της Κωνσταντινούπολης τον 16ο αιώνα μέχρι τη σύγχρονη κουλτούρα κατανάλωσης– αποκαλύπτει τη βαθιά ριζωμένη παρουσία του στον κοινωνικό ιστό της Τουρκίας. Έτσι, μια καθημερινή συνήθεια, που συνοδεύεται από αυθεντικότητα, ιστορία και συναισθηματικό βάρος, μετατρέπεται σε εργαλείο διεθνούς επιρροής. Πιο συγκεκριμένα, ο τουρκικός καφές δεν αναφέρεται στην προέλευση του καφέ, αλλά στη μέθοδο παρασκευής που απέκτησε πολιτισμική σημασία. Συνεπώς, η γαστρονομία δύναται να λειτουργήσει ως διαπολιτισμική γέφυρα, ενισχύοντας την ειρηνική συνύπαρξη και τον διαπολιτισμικό διάλογο.
Δημήτριος Περήφανος
Βιβλιογραφία
Mendelson, F. Johanna (2023, January 3). On Turkish Coffee and Gastrodiplomacy. Inkstick. https://inkstickmedia.com/on-turkish-coffee-and-gastrodiplomacy/
Moore, Susannah (2021, November 19). The Turkish Coffee Lady to Share Coffee, Culture and Art at New King Street Shop. Alexandria Living. https://alexandrialivingmagazine.com/food-and-dining/the-turkish-coffee-lady-to-share-coffee-culture-and-art-at-n/
Ozerkan, F. (2023, March 31). Turkish coffee, not just a drink but a culture. UNESCO. https://courier.unesco.org/en/articles/turkish-coffee-not-just-drink-culture
Rockower, P. (2014, March 18). The State of Gastrodiplomacy. BIDD. https://www.bidd.org.rs/the-state-of-gastrodiplomacy/
Turkish coffee culture and tradition. UNESCO. https://ich.unesco.org/en/RL/turkish-coffee-culture-and-tradition-00645
(2020, March 7). The Importance of Turkish Coffee Culture. Turkish Coffee Lady Foundation. https://www.turkishcoffeelady.org/en/blog/the-importance-of-turkish-coffee-culture
(2020, March 13). Turkish Coffee Lady Launches the First Coffee Diplomacy Foundation.Turkish Coffee Lady Foundation. https://www.turkishcoffeelady.org/en/blog/turkish-coffee-lady-launches-the-first-coffee-diplomacy-foundation
(2021, December 12). In pursuit of a characteristic scent: The saga of Turkish coffee. Turkish Airlines Blog. https://blog.turkishairlines.com/en/in-pursuit-of-a-characteristic-scent-the-saga-of-turkish-coffee/
(2021, December 16). Turkish Coffee Day Celebrated Around the World. Yunus Emre Enstitüsü. https://beyrut.yee.org.tr/en/node/12208
(2024, December 6). Turkish coffee’s aroma wafts across globe on its special day. Daily Sabah. https://www.dailysabah.com/turkiye/turkish-coffees-aroma-wafts-across-globe-on-its-special-day/news
Turkish Coffee [Photograph]. Unsplash. https://unsplash.com/photos/a-cup-of-turkish-coffee-with-a-delight-cube-of-turkish-delight-JNUELX786BU





