
Το φλαμένγκο αποτελεί ένα είδος τέχνης που συνδυάζει τον χορό και τη μουσική, τα οποία είναι αλληλένδετα μεταξύ τους. Έχει τις ρίζες του στην Ανδαλουσία και εξαπλώθηκε στη Σεβίλλη, τη Μάλαγα και στη συνέχεια σε όλη την Ισπανία. Αποτελεί μια ένωση μεταξύ των διάφορων πολιτισμών που έχουν περάσει από την Ισπανία. Συγκεκριμένα, πρόκειται για την ένωση μεταξύ της αραβικής, ανδαλουσιανής, σεφαραδίτικης και τσιγγάνικης κουλτούρας. Παρ’ όλα αυτά, η πολυπολιτισμική αυτή τέχνη «ανέβηκε» στην πρώτη γραμμή των πολιτικών εξελίξεων της Ισπανίας και μετατράπηκε σε εργαλείο πολιτιστικής διπλωματίας. Από τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο και μετά, θα δούμε πως το πολίτευμα που κυριάρχησε στη χώρα για δεκαετίες χρησιμοποίησε την τέχνη αυτή για να βελτιώσει την οικονομική και κοινωνική της εικόνα.
Κατά την περίοδο της δικτατορίας του Φράνκο (1939–1975), παρατηρείται η πρώτη σύνδεση αυτής της τέχνης με την πολιτική, με σκοπό την προώθηση της Ισπανίας στο εξωτερικό. Αν και το φλαμένγκο ξεκίνησε ως μία αντίδραση των Ρομά στις δυσκολίες που βίωναν στη χώρα, κυρίως στην Ανδαλουσία, οι κρατικοί μηχανισμοί επί Φράνκο αποφάσισαν να το «εξαγνίσουν» και να το συνδέσουν με την παραδοσιακή έννοια της Ισπανίας. Το Υπουργείο των Πληροφοριών και Τουρισμού το μετέτρεψε σε μέσο δημόσιας διπλωματίας. Δημιουργήθηκαν το Festival Internacional del Cante de las Minas και το Festival de Jerez ως μία κίνηση πολιτικής με στόχο την προσέλκυση τουριστών, αλλά και την προώθηση των χορευτών στο εξωτερικό μέσω περιοδειών σε Ευρώπη, Ασία και Ιαπωνία.
Έτσι, ο χορός φλαμένγκο έγινε το «νέο» μπαλέτο, καθώς ενσωματώθηκε στο Ballet Nacional de España και ιδρύθηκε η Compañía Nacional de Danza Española, που παρουσίαζε παραστάσεις φλαμένγκο στο πλαίσιο του κρατικού πολιτιστικού προγράμματος. Αναπτύχθηκαν τουριστικές διαδρομές με παραστάσεις φλαμένγκο στους δρόμους της Σεβίλλης, της Μαδρίτης, της Γρανάδας και άλλων περιοχών, ενώ υπήρξαν και συνεργασίες με τον κινηματογράφο. Η διαφημιστική εικόνα τουρισμού με τη φράση «Spain is different» απεικόνιζε τον χορό με Ισπανίδες ντυμένες με την παραδοσιακή φορεσιά του φλαμένγκο, ενώ η δημιουργία αφισών και φυλλαδίων ανέδειξε το φλαμένγκο ως την ψυχή της Ισπανίας. Πλέον, δεν επρόκειτο για μία μορφή έκφρασης του λαού, αλλά για ένα εξαγώγιμο προϊόν διαμορφωμένο από την τότε δικτατορική κυβέρνηση.
Πώς, όμως, μπόρεσε μία τέχνη που μιλούσε για τη φτώχεια, την εργατιά και τις διακρίσεις να βρεθεί σε παγκόσμια θέατρα και να ακούγεται στα σαλόνια πλουσίων;
Αυτό οφείλεται πρωτίστως στην καταπίεση που δεχόταν ο λαός από την κυβέρνηση του Φράνκο και κυρίως η κοινότητα των Ρομά, που ζούσε ήδη στην περιθωριοποίηση. Η απουσία πολιτικής αντίδρασης από τους Ρομά οφείλεται στην ανύπαρκτη οργάνωση της κοινότητας, γεγονός που κατέστησε τις πράξεις της κυβέρνησης δυνατές, χωρίς την παρουσία μιας κάποιας «αντιπολίτευσης». Ο αυθεντικός φορέας του φλαμένγκο ήταν τσιγγάνικος και αυτό ήταν γνωστό, καθώς οι πιο φημισμένες εκφραστικές τεχνικές στον χορό (baile), στο τραγούδι (cante) και στην κιθάρα (toque) προέρχονταν από τσιγγάνικες οικογένειες. Η εμπορευματοποίηση αυτής της τέχνης έγινε όχι μόνο με την ένταξή της σε τουριστική καμπάνια, αλλά και με την απαγόρευση οποιουδήποτε σχολιασμού για το πολιτικό καθεστώς. Αποκλείστηκαν όλα τα μηνύματα κοινωνικού και επαναστατικού περιεχομένου. Παρά τις δύσκολες συνθήκες, οι Ρομά της Ισπανίας συνέχισαν τότε, όπως και τώρα, να προωθούν την αυθεντική υπόσταση του φλαμένγκο.
Όμως η διπλωματική αυτή πράξη δεν έγινε μόνο για την αποδυνάμωση του λαού. Έγινε, ναι μεν, για την αύξηση του τουρισμού, αλλά και για τη βελτίωση των διεθνών σχέσεων της Ισπανίας με τις ΗΠΑ και τη Δύση. Η απομόνωση που υπήρχε μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο και τον Ισπανικό Εμφύλιο φούντωσε την επιθυμία να παρουσιαστεί η εθνική ταυτότητα της χώρας. Όλες οι πολιτιστικές κινήσεις του Υπουργείου Τουρισμού, υπό το καθεστώς του Φράνκο, είχαν ως στόχο την εξομάλυνση της εικόνας της αυταρχικής Ισπανίας, παρουσιάζοντάς την στις άλλες χώρες ως μια χώρα εξωτική, με πλούσια κουλτούρα και παράδοση. Η πολιτική αυτή είχε απήχηση στις ΗΠΑ, οι οποίες αποτέλεσαν το μεγαλύτερο κομμάτι του τουρισμού της. Παράλληλα, η Ισπανία κατέβαλε μεγάλη προσπάθεια έναντι του κομμουνισμού, κάτι το οποίο θεωρούσε απαραίτητο για τις σχέσεις με τη Δύση, από την οποία επιθυμούσε στήριξη.
Η δημόσια αυτή διπλωματία έβγαλε την Ισπανία από την περιθωριοποίηση και της εξασφάλισε την οικονομική και πολιτική στήριξη των άλλων χωρών, αντικρούοντας την κριτική στη δικτατορία του Φράνκο για την καταπίεση του λαού και την παραβίαση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Το φλαμένγκο του δρόμου μεταμορφώθηκε σε ένα μέσο ήπιας ισχύος που αποτέλεσε την αφετηρία για την τουριστική άνθηση της χώρας και είναι μέχρι και σήμερα το κατατεθέν στοιχείο της κουλτούρας της Ισπανίας.
Έφη Παπαγεωργοπούλου
Βιβλιογραφία
- “National-Flamencoism” : Flamenco as an Instrument of Spanish Public Diplomacy in Franco’s Regime (1939-1975
- Be El Caudillo’s Guest: The Franco Regime’s Quest for Rehabilitation and Dollars after World War II via the Promotion of U.S. Tourism to Spain https://www.jstor.org/stable/i24915015
- Tourism and the Return of Flamenco, 1953–1975 https://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0/
- Pixabay https://pixabay.com/images/search/free%20images/