Η χρήση της μάσκας αποτελούσε ανέκαθεν ένα ισχυρό πολιτιστικό σύμβολο για όλους τους λαούς και παρατηρείται σε πολλές χρονικές περιόδους με διαφορετική μορφή και χρήση. Στο παρόν άρθρο θα αναλυθεί η θεατρική μάσκα, αλλά πρωτίστως, θα ήταν ενδιαφέρον να γίνει μια εισαγωγή για τη μάσκα σε όλες τις εκφάνσεις της. Η καταγωγή της εντοπίζεται στις αρχαίες θρησκευτικές τελετές και κυρίως σε τελετές, που συνοδεύουν τους νεκρούς στον άλλο κόσμο. Στη συνέχεια, η μάσκα έκανε την εμφάνισή της σε διάφορες δραστηριότητες των αρχαίων πολιτισμών, για αυτό και υπάρχουν πολλών ειδών μάσκες με διαφορετικά μορφολογικά στοιχεία, όπως νεκρικές, πολεμικές, τελετουργικές, θεραπευτικές, καρναβαλικές και τέλος, θεατρικές. Η κάθε μάσκα αποτύπωνε τα πολιτικά, κοινωνικά και θρησκευτικά στοιχεία της κοινωνίας, που την δημιουργούσε.
Όσον αφορά το θέατρο, η χρήση της μάσκας ήταν ένα αναπόσπαστο κομμάτι από τις απαρχές του και γεννήθηκε από την επιθυμία των ανθρώπων να εκφράσουν συναισθήματα και να βγάλουν από μέσα τους αυτό, που ίσως δίσταζαν ή φοβόντουσαν να εκφράσουν. Επιπλέον, στο θέατρο, οι ηθοποιοί φορούσαν τη μάσκα, με σκοπό να αποδώσουν καλύτερα τις εκφράσεις που απαιτούσε ο ρόλος τους, να εναλλάσσουν τους ρόλους και να διαφοροποιούνται ως προς την ηλικία. Ο ηθοποιός φορώντας το προσωπείο εισερχόταν σε έναν άλλο κόσμο και ταυτιζόταν με τον ήρωα, που ενσάρκωνε. Ακόμη, η θεατρική μάσκα ήταν χρήσιμη, ώστε να υποδυθούν οι άνδρες ηθοποιοί, γυναικείους ρόλους, καθώς στους περισσότερους πολιτισμούς οι γυναίκες απαγορευόταν να παίξουν σε θεατρικές παραστάσεις.
Στην Αρχαία Ελλάδα, η μεταμφίεση ξεκίνησε από τις τελετές για τη λατρεία του θεού Διονύσου, στις οποίες οι ηθοποιοί βάφονταν Σάτυροι για να υποδυθούν τους δαίμονες της αρχαιοελληνικής μυθολογίας. Τον 6ο αιώνα π.Χ ο Θέσπις λέγεται, ότι ήταν αυτός που δημιούργησε την πρώτη μάσκα με ανθρώπινα χαρακτηριστικά και λινό ύφασμα και στη συνέχεια ο ίδιος εμπνεύστηκε από τον Αθηναίο ζωγράφο Εύμαρο τα λευκά γυναικεία προσωπεία. Στο αρχαιοελληνικό θέατρο οι μάσκες χρησιμοποιούνταν κυρίως για να υποδυθούν οι ίδιοι ηθοποιοί ρόλους με διαφορετικές ηλικίες και διαφορετικές εκφράσεις, αλλά και γυναικείους ρόλους. Έτσι, το αρχαιοελληνικό θέατρο μετρούσε έναν μεγάλο αριθμό μασκών με διαφορετικές εκφράσεις για τις Σάτυρες, τις Τραγωδίες και τις Κωμωδίες. Στην εξέλιξη του θεάτρου τα προσωπεία κατασκευάζονταν με σκοπό να δείχνουν πιο αρμονικά στο θεατή, να διευκολύνουν την απόδοση της έκφρασης. Επίσης, είχαν ένα αρκετά μεγάλο άνοιγμα στο στόμα για να βελτιώνεται η ακουστική απόδοση. Στα Βυζαντινά χρόνια, το αρχαιοελληνικό θέατρο είχε εκλείψει και σταδιακά σταμάτησε, καθώς η εκκλησία ήθελε να εξαλείψει κάθε στοιχείο, που παρέπεμπε στη λατρεία των αρχαίων Ελλήνων θεών, ενώ στο Μεσαίωνα η θεατρική δραστηριότητα ήταν σχεδόν μηδαμινή.
Η χρήση της μάσκας στο θέατρο υπήρξε και σε άλλους πολιτισμούς. Στο Ρωμαϊκό θέατρο, οι Ρωμαίοι μιμήθηκαν το θεατρικό προσωπείο από τους Αρχαίους Έλληνες και η χρήση του εξαπλώθηκε σταδιακά σε όλη τη Ρωμαϊκή αυτοκρατορία. Κατά την Αναγέννηση, πραγματοποιήθηκε στην Ιταλία η ανάπτυξη μιας νέας θεατρικής κουλτούρας, η οποία οδήγησε στη δημιουργία της κωμωδίας με το όνομα commedia dell’ arte. Οι ηθοποιοί φορούσαν μάσκες από δέρμα και λινό ύφασμα και κάλυπταν το μισό ή ολόκληρο το πρόσωπο. Στην Αίγυπτο, οι ηθοποιοί συνόδευαν τους νεκρούς τους με τις λεγόμενες μάσκες «φαγιούμ», που παρουσίαζαν επιρροές και στοιχεία από τις αρχαιοελληνικές μάσκες. Παράλληλα, στην Ασία, οι ηθοποιοί χρησιμοποιούσαν τις μάσκες για να αναπαριστούν διαφορετικούς χαρακτήρες, ζώα, αλλά και μυθολογικά τέρατα. Στην Ιαπωνία, το παραδοσιακό θέατρο Noh, κατάφερε να ξεπεράσει το θρησκευτικό χαρακτήρα της μάσκας και οι ηθοποιοί εξωτερίκευαν τα ανθρώπινα πάθη, ενώ στο θέατρο Kyogen, χρησιμοποιούσαν μάσκες, που αναπαριστούσαν καθημερινούς ανθρώπους και άσχημες γυναίκες με μη ανθρώπινα χαρακτηριστικά, με σκοπό να δώσουν σατυρικό χαρακτήρα στις παραστάσεις. Στο κινεζικό θέατρο, η μάσκα χρησιμοποιήθηκε για να τονωθούν τα χαρακτηριστικά των ρόλων και να δώσουν θλίψη, χαρά, αγριότητα. Αργότερα, το προσωπείο στην Κίνα συνδέθηκε με την όπερα, με γνωστότερες αυτές του Πεκίνου και του Nuo, οι οποίες επιβιώνουν έως σήμερα.
Η χρήση της μάσκας δεν γνωρίζει σύνορα, καθώς αποτελεί ένα πολιτιστικό σύμβολο για όλους αυτούς τους πολιτισμούς και για πολλούς ακόμη, που δεν αναφέραμε. Κάθε λαός κατέχει τη δίκη του φιλοσοφία και ερμηνεία πίσω από τη χρήση της μάσκας, η οποία υπήρξε αναπόσπαστο κομμάτι της καθημερινότητας πολλών ανθρώπων. Σήμερα, στους περισσότερους λαούς, η μάσκα έχει συνδεθεί με καρναβαλικά έθιμα, αλλά σε πολλές περιπτώσεις, όπως στην Ελλάδα, πραγματοποιείται αναβίωση αρχαιοελληνικών παραστάσεων με τη χρήση μάσκας. Επίσης, η Όπερα του Πεκίνου διατηρεί τα στοιχεία της παραδοσιακής κινεζικής όπερας, όπου η χρήση της μάσκας είναι αναγκαία. Η μάσκα λοιπόν, ως ένα κοινό στοιχείο όλων των πολιτισμών, μπορεί να γίνει γέφυρα διαλόγου και δεσμών μεταξύ χωρών για μια κοινή πορεία σε πολιτιστικό επίπεδο.
Βικτωρία Σκουρτανίωτη
Πηγές :
http://eureka.teithe.gr/jspui/bitstream/123456789/7300/2/Pigka_Christina.pdf
https://www.hkupress.hku.hk/pro/con/508.pdf
Πηγή εικόνας :