
Ανεξαρτήτως ιδεολογικών, πολιτικών και κοινωνικών αποχρώσεων, η αρχή της συνέχειας του κράτους, η αυθύπαρκτη αξία ενός έργου τέχνης αλλά και το γεγονός ότι η ΕΣΣΔ διήρκεσε 70 περίπου χρόνια, είναι αυτονόητο ότι επηρέασε σε πολιτιστικό και καλλιτεχνικό επίπεδο πολλές χώρες και καλλιτέχνες, συνεισφέροντας με αυτόν τον τρόπο στην πολιτιστική διπλωματία μεταξύ των χωρών. Η μορφή του σοσιαλιστικού ρεαλισμού επηρέασε με την σειρά της πολλούς Έλληνες καλλιτέχνες, η πλειοψηφία των οποίων δεν υιοθέτησε συνολικά την καθεστωτική σοβιετική προπαγάνδα, αλλά τα χαρακτηριστικά της τεχνοτροπίας του σοσιαλιστικού ρεαλισμού, εφαρμόζοντάς την στο πλαίσιο των ελληνικών ιδιαιτεροτήτων και λαϊκών παραδόσεων.
Ο όρος σοσιαλιστικός ρεαλισμός εμφανίστηκε για πρώτη φορά στην εφημερίδα της ΕΣΣΔ «Literatura Gazeta», όπου τονιζόταν η ανάγκη προβολής της προλεταριακής κουλτούρας. Σκοπός του ήταν η διάδοση της σοσιαλιστικής αντίληψης του κόσμου στους αγρότες και τους εργάτες, τους πραγματικούς παραγωγούς του κοινωνικού προϊόντος, καθώς και στην οικοδόμηση μιας κοινωνίας σοσιαλιστικής σε ένα ευρύτερο πλαίσιο (Ζωγραφίδης 2023).
Ο σοσιαλιστικός ρεαλισμός επιδιώκει την δημιουργία μιας αμεσότητας μεταξύ δημιουργού και θεατή, όχι μόνο σε επίπεδο συναισθηματικής φόρτισης, όπως είθισται από μια πληθώρα καλλιτεχνικών τάσεων (π.χ. αφηρημένος εξπρεσιονισμός), αλλά σε επίπεδο συναισθηματικής ταύτισης με το εκάστοτε έργο. Επιπρόσθετα, κινείται σε διαφορετικά μονοπάτια από τα υπόλοιπα καλλιτεχνικά ρεύματα, όπως ο κυβισμός και ο φουτουρισμός και τις περισσότερες φορές λειτουργεί ως μέσο κοινωνικού σχολιασμού. Ο εικαστικός, πλάθει αρμονικά την πολιτική και κοινωνική οπτική του εξωτερικού κόσμου εστιάζοντας στη σοσιαλιστική σκέψη ή στην απεικόνιση της λαϊκής παράδοσης. Σε κάποιες άλλες περιπτώσεις, τα ζωγραφικά έργα θυμίζουν την καθημερινή ζωή, τα φυσικά τοπία της επικράτειας και γενικότερα ξεφεύγουν από την πολιτική κριτική, διατηρώντας μονάχα την τεχνοτροπία. Οι ζωγραφικές συνθέσεις, στην πλειοψηφία τους, αποφεύγουν την ουδετερότητα, τα εξωπραγματικά στοιχεία, τις διφορούμενες συνθέσεις, τη χρωματική σύγχυση, την αφαίρεση, έτσι ώστε να υπηρετούν τη ρεαλιστικότητα (Λινάρδου 2023).
Στην Ελλάδα, ήδη από το 1919, ο Θωμάς Θωμόπουλος είχε φιλοτεχνήσει έργα εμπνευσμένα από την Ρωσική Επανάσταση αλλά και την ελληνική πραγματικότητα (την κηδεία ενός εργάτη που δολοφονήθηκε στο Λαύριο). Στη δεκαετία του 1920, εμφανίστηκαν νέοι καλλιτέχνες που εμφορούνταν από σοσιαλιστικές ιδέες, φιλοτεχνούσαν και εξέθεταν έργα με πολιτικό περιεχόμενο. Χαρακτηριστικό παράδειγμα, ο Αγήνωρ Αστεριάδης, ο οποίος στην ατομική του έκθεση στη γκαλερί Στρατηγοπούλου, το 1927, παρουσίασε τους «Θεριστές», τους «Εργάτες στο κολατσό», κ.α. Την ίδια χρονιά, ζωγράφισε και τους «Καρβουνιάρηδες» (ιδιωτική καλλιτεχνική συλλογή), που φανερώνουν επιδράσεις και από τον εξπρεσιονισμό και τον κυβισμό (Μοσχονάς 2017). Άλλος ένας σημαντικός Έλληνας ζωγράφος, που επηρεάστηκε από τον σοσιαλιστικό ρεαλισμό, είναι ο Βάλια Σεμερτζίδης. Ωστόσο, ο ζωγράφος υποστήριζε μια πιο διευρυμένη εκδοχή μαρξιστικής τέχνης, ανοιχτή σε μορφοπλαστικές καινοτομίες του μοντερνισμού, στο πλαίσιο πάντοτε της παραστατικότητας. Ισχυριζόταν ότι τα νεωτερικά «ζωγραφικά στοιχεία», η προσέγγιση του σχεδίου, του χρώματος και της σύνθεσης μέσα από την αποκομμένη από το νατουραλισμό αντίληψη της εικαστικής αναγωγής, είναι αναγκαίος όρος για τη δημιουργία ενός «σύγχρονου» ρεαλισμού.
Όσον αφορά την θεματολογία του έργου του, οι αγρότες και οι εργάτες είναι «θετικοί» ήρωες, οι οποίοι μοχθούν αγόγγυστα και αγωνίζονται κοινωνικά με ακατάβλητο σθένος. Η μεγάλη διαφοροποίηση από την σοσιαλιστική ρεαλιστική αντίληψη για τον Σεμερτζίδη, βρίσκεται στην ειλικρίνεια αυτού του μόχθου και του αγώνα των λαϊκών ανθρώπων. Ήταν πεποίθησή του πως η συμβολική εξιδανίκευση στο έργο του, ανταποκρίνεται βαθιά στην πραγματικότητα, είναι στοιχείο γνήσιου ρεαλισμού και όχι κάποιας μορφής κρατικής προπαγάνδας (Πούλου 2012).
Ακόμη ένας σπουδαίος Έλληνας καλλιτέχνης που διέπρεψε στο είδος του είναι και ο χαράκτης Τάσσος (Αναστάσιος Αλεβίζος). Υπήρξε ιδιαίτερα δημοφιλής στο ελληνικό κοινό χάρη στα περίφημα χαρακτικά του, τα οποία απεικονίζουν εργάτες της υπαίθρου, γυναίκες και άντρες του μόχθου και πρόσωπα της λαϊκής παράδοσης. Ιδιαίτερη ήταν η χρήση χρωμάτων στα έργα του, κάτι που σταδιακά εγκατέλειψε. Ο ανθρωποκεντρικός χαρακτήρας των απεικονίσεων του όμως, που παρέπεμπαν σε τεχνοτροπίες βυζαντινές ακόμα και αρχαιοελληνικά μοτίβα, καθιστούσαν το προσωπικό του στυλ ιδιαίτερα αναγνωρίσιμο και προσφιλές, καθώς αποστασιοποιήθηκε από τα στενά πλαίσια του σοσιαλιστικού ρεαλισμού (Φαρμακόρη 2020).
Συμπερασματικά, ο σοσιαλιστικός ρεαλισμός επηρέασε πολλούς καλλιτέχνες στην χώρα μας αποτελώντας μια γέφυρα πολιτισμού ανάμεσα στην Ρωσία και την Ελλάδα, καθώς η σοβιετική περίοδος εξακολουθεί να είναι σημείο αναφοράς στο «brand name» της Ρωσίας. Οι Έλληνες καλλιτέχνες, συνδύασαν την τεχνοτροπία της απεικόνισης της καθημερινής ζωής με τις λαϊκές παραδόσεις της χώρας, χρησιμοποιώντας ακόμη και την αρχαιοελληνική και βυζαντινή καλλιτεχνική τεχνοτροπία και παράδοση. Τέλος, είναι σκόπιμο να αναφερθεί, ότι είναι άδικο και μεροληπτικό να απορρίπτεται μια ολόκληρη παράδοση και τεχνοτροπία επειδή εμφανίστηκε και άκμασε σε ένα ολοκληρωτικό καθεστώς. Όσοι ιστορικοί τέχνης αντιμετώπισαν το συγκεκριμένο καλλιτεχνικό κίνημα ως ένα στεγνό δημιούργημα της σοβιετικής προπαγάνδας και μόνον, αδικούν με την οπτική τους την συνθετότητα του φαινομένου της τέχνης.
Βασίλης Αθανασόπουλος
Βιβλιογραφία
- Ζωγραφίδης, ΓΙώργος. Ο σοσιαλιστικός ρεαλισμός. Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης , 2023.
- Λινάρδου, Ελένη. Left.gr. Ιανουάριος 2023. https://left.gr/news/100-hronia-apo-tin-idrysi-tis-essd-i-anthisi-toy-sosialistikoy-realismoy.
- Μοσχονάς, Σπύρος. «Ρωσική πρωτοπορία ή σοβιετική τέχνη ;.» Η ΑΥΓΗ, 2017.
- Πούλου, Μαρία. Η στάση του Βάλια Σεμερτζίδη απέναντι στον σοσιαλιστικό ρεαλισμό. Αρχείο Ενθεμάτων 2010-2016. Σεπτέμβριος 2012.
- Φαρμακόρη, Κορίνα. Τάσσος : H ζωή και το έργο του μεγάλου Έλληνα χαράκτη. Οκτώβριος 2020.
- Εικόνα : pixabay