Η ιστορία και η παράδοση του λευκαρίτικου κεντήματος στην Κύπρο συναντά μία μακροχρόνια πορεία και εξέλιξη στο πέρασμα του χρόνου. Το λευκαρίτικο κέντημα είναι χαρακτηριστικός τύπος της κεντητικής τέχνης που αναπτύχθηκε στο χωριό Λεύκαρα. Ανήκει στην κατηγορία των λευκών χειροποίητων κεντημάτων και κύριο χαρακτηριστικό του είναι οι λευκές βελονιές και τα γεμίσματα με ανεβατές βελονιές και ο σχεδιασμός γεωμετρικών σχημάτων. Ένα τοπικό δημιούργημα που αποτέλεσε και αποτελεί ένας φορέας του κυπριακού πολιτισμού και τέχνης. Πώς ξεκίνησε η πορεία του αυτή και ποια τα μηνύματα που παρουσιάζονται από λαογράφους και ιστορικούς της τέχνης πίσω από την πολύχρονη διαδρομή του αντικειμένου αυτού;
Η παράδοση της κεντητικής τέχνης στα Λεύκαρα ξεκίνησε όταν οι ντόπιες γυναίκες έμαθαν από τις αριστοκράτισσές της Δύσης που βρίσκονταν στο νησί την περίοδο της Ενετοκρατίας, την τέχνη του κεντήματος με στόχο να εμπλουτίσουν και να ομορφύνουν την προίκα των κορών τους, πριν παντρευτούν. Έτσι η τέχνη αυτή ξεκίνησε να μεταδίδεται από γενιά σε γενιά και να εξελίσσεται μέχρι σήμερα με ποίκιλα σχέδια και χρήσεις.
Τα σχέδια και οι τεχνικές κατασκευής του κεντήματος αποτελούν ντόπιες επιρροές αλλά χαρακτηρίζονται και από βενετσιάνικες επιρροές. Η ενασχόληση με την κεντητική ήταν μία καλλιτεχνική έκφραση αλλά και κοινωνική πρακτική, εφόσον αποτελούσε γυναικεία ενασχόληση και δραστηριότητα μίας νέας γυναίκας που θα παντρευόταν και ετοίμαζε την προίκα της για το νέο της σπίτι. Οι γυναίκες κάθονταν στα στενά δρομάκια του χωριού ή στις εσωτερικές αυλές και κεντούσαν όλες μαζί τα προικιά τους ή τα οικιακά είδη όπως πετσέτες και τραπεζομάντηλα. Τα κεντήματα αυτά εκφράζουν την φαντασία, τις αρχές και αξίες της εποχής που δημιουργήθηκαν και το προσωπικό γούστο της γυναίκας που το δημιούργησε. Επίσης παρουσιάζουν την ικανότητα του ατόμου να εκτιμά και να αφομοιώνει αρμονικά ποικίλα στοιχεία, διαφορετικής πολιτισμικής προσέλευσης και νοοτροπίας (ντόπια και ευρωπαϊκά) και την ανάγκη για δημιουργία ενός έργου της δικής της προσωπικής ταυτότητας.
Η θεματολογία των κεντημάτων πηγάζει από την φύση και το περιβάλλον, με παλαιά διακοσμητικά μοτίβα που επαναλαμβάνονται συνεχώς σε διάφορους τύπους και παραλλαγές. Τα πρώτα λευκαρίτικα κεντήματα ήταν εξ ολοκλήρου βαμβακερά και κατασκευασμένα από ντόπιο χειροποίητο υφαντό χοντρό ύφασμα. Μετέπειτα άρχισαν να χρησιμοποιούν το καμπρί (χασές) που ήταν ένα εισαγόμενο βαμβακερό ύφασμα και τον μπάκαρη που ήταν βαμβακερή κλωστή σε καρούλι. Κάποιοι ερευνητές αναφέρουν πως το 1913, άρχισαν να χρησιμοποιούν το ντόπιο λινό ύφασμα της Ζώδιας και του Ασπρομερίτη. Πέρα από το λινό, άρχισαν να κεντούν λευκαρίτικα κεντήματα πάνω σε μεταξωτά υφάσματα στην Λάπηθο και στον Καραβά. Σήμερα πολλά λευκαρίτικα κεντήματα διακοσμούνται και με δαντέλα.
Στα τέλη του 19ου αιώνα και αρχές του 20ου αιώνα ξεκίνησε το εμπόριο και η πώληση των κεντημάτων εντός και εκτός του νησιού. Έτσι, το λευκαρίτικο κέντημα άρχισε να πωλείται στο εξωτερικό και συγκεκριμένα σε χώρες της κεντρικής Ευρώπης, Αγγλία και Ελλάδα. Αποτέλεσμα αυτή της εξέλιξης, υπήρξε και η εξέλιξη του ίδιου του κεντήματος με νέα σχεδιαστικά μοτίβα και η ανάπτυξη της ενασχόλησης αυτής που πλέον απόκτησε την μορφή επαγγελματικής ενασχόλησης και την οικονομική εφημερία όσων ασχολούνται με αυτή την δραστηριότητα. Τα κεντήματα πωλούνται σε κυπριακά και ευρωπαϊκά παζάρια και έφεραν τα δικά τους ονόματα όπως «αθάσι», «μαργαρίτα», «μακουκούδι», «μηλούδι», «καρούλι», «αρβαλωτός» κτλ. Με αυτό τον τρόπο αντανακλά την τοπική και παραδοσιακή ταυτότητα του τόπου των Λευκάρων και πρεσβεύει την παράδοση αυτή εντός και εκτός του νησιού. Ως εκ τούτου, το 2009, μετά από προσπάθειες κυρίως της κοινότητας των Λευκάρων και των δημιουργών τους αλλά και της ακαδημαϊκής κοινότητας του νησιού, συμπεριλήφθηκε στον Κατάλογο της Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομίας της Unesco με στόχο της διάδοση και προστασία του που ανήκει στην κυπριακή πολιτισμική κληρονομιά.
Εύλογα θα μπορούσαμε να χαρακτηρίσουμε το λευκαρίτικο κέντημα και τους δημιουργούς του, ως «φορείς πολιτισμού» διότι παρουσίασαν και εξέλιξαν το συγκεκριμένο είδος τέχνης εντός και εκτός νησιού και έφεραν μαζί τους την εξέλιξη, την αλλαγή και την εφορία μέσω της ενασχόλησης αυτής. Αδιαμφισβήτητα αποτελεί έργο τέχνης που πρεσβεύει την νησιώτικη κουλτούρα με ευρωπαϊκές επιρροές που δέχτηκε και την εξέλιξη του στα νεότερα χρόνια ως εμπορικό κυπριακό προϊόν στα παζάρια του εξωτερικού. Επίσης λαογραφικό αντικείμενο που πρεσβεύει και διαδίδει την τέχνη της κεντητικής και τις κοινωνικές αξίες του γάμου, της γυναικείας ενασχόλησης, της νησιώτικης ζωής και της αγάπης για την απλότητα και την αυθεντικότητα της κοινότητας των Λευκάρων που θαυμάστηκε σε τοπικό και ευρωπαϊκό επίπεδο και εξέλιξε τον κυπριακό πολιτισμό στο πέρασμα των αιώνων.
Αντρούλα Φουσκωτού
Πηγές:
https://www.lefkara.org.cy/el/lefkaritiko-kentima
http://www.unesco.org.cy/Programmes-Leykaritiko_Kentima,GR-PROGRAMMES-04-02-03-02,GR