
Ο όρος του Φιλέλληνα εντοπίζεται ήδη στην ελληνική προφορική παράδοση πριν από τον 5ο π.Χ. αιώνα, ενώ φαίνεται να χρησιμοποιείται συχνότερα από τον Ηρόδοτο με αφορμή τον Αιγύπτιο βασιλιά, Άμασι, του οποίου η εξωτερική πολιτική κείται φιλική προς τον ελλαδικό χώρο. Σταδιακά, η έννοια υποδηλώνει τους υπέρμαχους των Ελλήνων έναντι των Περσών, καθώς παράλληλα προσανατολίζεται στον πολιτισμό των Αθηναίων. Κατά τα επόμενα χριστιανικά χρόνια, παρατηρείται αυξημένο ενδιαφέρον στη μελέτη και αναπαραγωγή των ιδεών του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη, οδηγώντας τα κύματα των σχολαστικιστών να κάνουν λόγο για Πλατωνισμό, Αριστοτελισμό και μεταγενέστερα στην αυλή των Μεδίκων για Νεοπλατωνισμό. Έτσι, πολύ συνοπτικά και με μερικά άλματα, συντελείται μετάβαση από την Αναγέννηση της κλασικής αρχαιότητας στον Κλασικισμό του 17ου και 18ου αιώνα κι από εκεί στο Ρομαντισμό του όψιμου 18ουκαι των αρχών του 19ου, ο οποίος αποτελεί σταθμό του συγκεκριμένου άρθρου.
Το μεγαλύτερο ερώτημα που τίθεται εδώ είναι «γιατί η Ελλάδα;», καθώς επίσης ποια είναι η αξία του Φιλελληνισμού και όχι η επικέντρωση στη μελέτη των αποτελεσμάτων του κινήματος κατά και μετά τον εθνοαπελευθερωτικό αγώνα του 1821. Ποια ήταν τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά τα οποία κατέστησαν άλλοτε τους Αθηναίους κι άλλοτε το σύνολο των Ελλήνων αξιομνημόνευτο και αξιομίμητο; Τι ανέδειξαν και πώς κατάφεραν να ξεχωρίσουν ιδέες, ήδη εκφρασμένες από γείτονες και απομακρυσμένους λαούς, μέσω της ελληνικής ταυτότητας και να λάβουν ελληνικό πρόσημο;
Κάτι το οποίο παρουσιάζει ενδιαφέρον είναι η ιδέα της σύνθεσης της πόλης-κράτους ως ισοδύναμης διανοητικής αφορμής με τη σύλληψη της δομής του αναγεννησιακού μερκαντιλισμού των Μεδίκων και σε μια άλλη έκταση, ως το ιδεώδες των εθνικών κινημάτων της Ευρώπης του 19ου αιώνα. Ιδιαίτερο στοιχείο της πόλης-κράτους, παρά τις ιμπεριαλιστικές προοπτικές, αποτέλεσε ο πολιτικός αυτοπροσδιορισμός και η εθνική μοναδοποίηση, τα οποία με τη σειρά τους προέκυψαν ως ιστορική αναγκαιότητα στην εποχή κατάλυσης των μεγαλύτερων αυτοκρατοριών της Ευρώπης. Οι Ευρωπαίοι της εποχής χρησιμοποίησαν ως βάση όρους εκφρασμένους στην κοινή αρχαιότητα της Ρώμης και της Αθήνας – όμως εδώ θα μελετηθεί η συνεισφορά της δεύτερης – , τους οποίους μετουσίωσαν ανάλογα με τις ανάγκες της σύγχρονης εποχής. Ελευθερία, ισηγορία, ισοπολιτεία. Πιθανολογικά, η ετυμολογία της «ελευθερίας» θα μπορούσε να προέρχεται από τον β’ παθητικό μέλλοντα του αρχαιοελληνικού ρήματος «εἶμι», «ελεύσομαι», που σημαίνει «φτάνω», υποδεικνύοντας δυνητικά την εκπλήρωση κάποιου στόχου ή τελικού συμπεράσματος που παρόλα αυτά υποδηλώνει κατάληξη και επίτευξη ενεργητικού σκοπού. Βέβαια, τα ιδανικά αυτά ήσαν ισχύοντα μόνο μεταξύ «ίσων», στην ελίτ της εποχής. Γιατί όμως η ελίτ της Αθηναϊκής κοινωνίας ήταν αυτή που τα άφησε ως παρακαταθήκη κι όχι κάποια άλλη ελίτ με παρόμοιες πεποιθήσεις; Ίσως να μην είναι θέμα πλειάδας πηγών και μαρτυριών, καθώς χειρόγραφα άλλων προελεύσεων έχουν διασωθεί κι αντιγραφεί κατά το Μεσαίωνα, χωρίς όμως να γνωρίσουν αντίστοιχη αναγνώριση. Επιπλέον, προβληματίζει η ιδέα της παρθενογένεσης, πράγμα αναντίρρητο κι εξ αυτού κατευθυντήριο σε εξέταση άλλων αιτιών, όπως η αξία της πολιτιστικής διπλωματίας, το πώς δηλαδή παρουσιάστηκαν οι ιδέες αυτές και την αποτελεσματικότητα του θέλγητρού τους.
Συνεχίζοντας, όπως προαναφέρθηκε παραπάνω, ιδιαίτερο στίγμα άφησε ο πνευματικός απόηχος της Αναγέννησης πλάθοντας τον Κλασικισμό και το Ρομαντισμό στους ακόλουθους ευρωπαϊκούς αιώνες. Αυτά τα δύο φιλοσοφικοκαλλιτεχνικά ρεύματα μοιράζονται μία βασική κοινή αξία και μια έντονη διαφορά, φυσικά με αρκετές παραφυάδες αμφότερα. Η κοινή ρίζα αφορά στη λατρεία του παρελθόντος, ενώ η διαφορά έγκειται στο πώς μετέρχονται αυτής. Κατά τον Κλασικισμό το ενδιαφέρον προσανατολίζεται στη δόξα του παρελθόντος ενώ στο Ρομαντισμό φωτίζεται ο συναισθηματισμός της περασμένης δόξας. Το πρώτο κύμα πραγματεύεται εξιδανικευτικά και γλαφυρά το αρχέτυπο της δόξας και του δοξάζεσθαι σε ένα πλαίσιο ηχηρό, περιγραφικό, αναβιωτικό και άξιο ακαδημαϊκής προσοχής. Στο δε Ρομαντισμό ενώ υπάρχει το ίδιο υλικό, οι προσλαμβάνουσες αλλάζουν χροιά και η δόξα του παρελθόντος μετουσιώνεται σε μετάρσιο βίωμα που πέρασε, υποδεικνύοντας φανερά τη ματαιότητα του παρέρχεσθαι και του φευγαλέου αιθεροβάμονα χρόνου. Ο Ρομαντισμός περιέχει σιωπηλό και μονήρες αναστοχασμό ενώ ο Κλασικισμός ναρκισσιστικό και σχεδόν μπαροκικό θαυμασμό. Ο πρώτος λαμβάνει μια ιδιότητα εσωτερίκευσης ενώ στο δεύτερο παρατηρείται εξωστρέφεια και εικαστικός δυναμισμός. Στην αλλαγή του αιώνα, εντοπίζεται η πρώτη κατ’ουσίαν μετατόπιση του κέντρου βάρους της ύπαρξης στο Εγώ ως άτομο και όχι ως κοινωνικό ον, η ανθρώπινη ύπαρξη αποκτά άλλη ουσία, συνεπώς επεξεργασία και τανάπαλιν. Ο Κλασικισμός αποτυπώνει παθιασμένα το παρελθόν, ο Ρομαντισμός παθιάζεται με την ιδέα της πάλαι ποτέ ύπαρξης της δόξας. Υπό αυτό το πρίσμα, εκβάλει ως φυσική απόρροια πως ο Φιλελληνισμός αποτελεί αποκύημα των προκειμένων της εποχής, πλάσμα και πυρήνα της διεύρυνσης αυτών, οφείλοντας τη σύγχρονη ταυτότητά του σε εκείνη του Ρομαντισμού και της ελληνικής πολιτιστικής διπλωματίας μέσα από τον γραπτό και προφορικό της πολιτισμό.

Η ανάπτυξη των παραπάνω φιλοσοφιών πραγματοποιήθηκε στην Ευρώπη των αυτοκρατοριών, μεγαλύτερη όμως ευαισθησία και τάση προς το ρομαντισμό επέδειξε συγκεκριμένα η Γερμανία, πολύ πριν την ενοποίησή της, ως γνήσιο παιδί της εποχής της. Εξαιρετικό παράδειγμα για το πώς ένας Γερμανός φιλέλληνας του 1824 εκλάμβανε την Ελλάδα και την αξία του ελληνικού πολιτισμού, συνιστά το παρακάτω ποίημα του WilhelmMüllerμε τίτλο «HellasunddieWelt» /«Ελλάς κι ο κόσμος» από την επτάπρακτη συλλογή του «Neueste Lieder der Griechen» /«Νεότατα τραγούδια των Ελλήνων», αποδοσμένο σε προσωπική μετάφραση.
Ohne die Freiheit, was wärest du, Hellas?
Χωρίς την Ελευθερία, τι θα ήσουν, Ελλάς;
Ohne dich, Hellas, was wäre die Welt?
Χωρίς εσένα, Ελλάς, τι θα ήταν ο κόσμος;
Kommt, ihr Völker aller Zonen,
Ελάτε λαοί όλων των περιοχών,
Sehtdie Brüste,
Αντικρίστε τα στήθη
Die euch säugten
Τα οποία σας θήλασαν
Mit der reinen Milchder Weisheit!
– Με το καθαρό Γάλα της Σοφίας –
Sollen Barbaren sie zerfleischen?
Θα θέλατε οι Βάρβαροι να σας την καταστρέψουν;
Seht die Augen,
Αντικρίστε τα μάτια
Die euch erleuchteten
Τα οποία σας φώτισαν
Mit dem himmlischen Strahleder Schönheit!
– με τις επουράνιες ακτίνες της Ομορφιάς –
Sollen sie Barbaren blenden?
Θα πρέπει οι Βάρβαροι να τη θολώσουν;
Seht die Flamme,
Αντικρίστε τη Φλόγα
Die euch wärmte
η οποία σας ζέσταινε
Durch und durch im tiefen Busen,
βαθιά μέσα στα στήθη
Daß ihr fühltet,
τα οποία εσείς αισθανθήκατε/νιώσατε
Wer ihr seid,
ποιοι είστε
Was ihr wollt,
τι θέλετε
Was ihr sollt,
τι σας πρέπει
Eurer Menschheith ohen Adel,
της ανθρωπότητας εσείς οι ευγενείς
Eure Freiheit!
– η Ελευθερία σας
Sollen Barbaren sie ersticken?
Θέλετε να σας την πνίξουν οι Βάρβαροι;
Kommt, ihr Völker aller Zonen,
Ελάτε λαοί όλων των περιοχών,
Kommt und helfet frei sie machen,
Ελάτε και βοηθήστε να την απελευθερώσουμε
Die euch alle frei gemacht!
Αυτήν , η οποία όλους σας σας απελευθέρωσε
Ohne die Freiheit, was wärest du, Hellas?
Χωρίς την ελευθερία , τι θα ήσουν , Ελλάς;
Ohne dich, Hellas, was wäre die Welt?
Χωρίς εσένα, Ελλάς, τι θα ήταν ο κόσμος;
Ο ποιητής ονομάστηκε ο «Müllerτων Ελλήνων/ DerGriechenMüller» και ο λόγος είναι αρκετά έκδηλος, ειδικά αν ληφθεί υπόψιν πως η συντριπτική πλειοψηφία των έργων του χαρακτηρίζεται από αντίστοιχο περιεχόμενο, αναφερόμενος σε ελληνικούς μύθους, ηρωικά πρόσωπα και θρυλικά μεσογειακά τοπία. Ο στόμφος με τον οποίο ο WilhelmMüller παρουσιάζει την Ελλάδα ως ισοδύναμο όρο της Ελευθερίας και τη χώρα ως γενεσιουργό δύναμη ολόκληρης της Ευρώπης και της διανοητικής της στελέχωσης, υποδεικνύει καθαρά την ευλάβεια και την καθηλωτική ευγνωμοσύνη καθώς επίσης το παρακινητικό χρέος των Ευρωπαίων να συνδράμουν ενεργητικά και πάση θυσία στον αγώνα της Ελλάδος. Ο ίδιος εμφανίζει το ελληνικό πνεύμα ως το δημιουργικό επίκεντρο όλου του κόσμου, βιώνοντας την πρόκληση της απελευθέρωσης – ηθική και πρακτική- ως προσωπική υπόθεση. Επί τούτου δη, καταδεικνύεται η διαφορά του ιμπρεσιονιστικού Κλασικισμού από το βιωματικό συναισθηματισμό του Ρομαντισμού. Μέσα στον απομονωτισμό του, ο ρομαντικός έχει την ανάγκη να ενωθεί για κάτι υψηλό κι εν ανάγκα να πέσει στη μάχη ως υπηρέτης της ιδέας του Αγαθού, του Ωραίου και του Απόλυτου, στοιχεία επικρατέστατα στη σφαίρα της γερμανικής και αρχαιοελληνικής διανόησης. Επιπλέον, αξιοσημείωτη είναι η έκκληση στην ηθική υπόσταση και δυναμική των αποδεκτών του ποιήματος. Κάνει σαφή υπαινιγμό στην αξία και γνησιότητα των καταβολών των αναγνωστών όσο και στην αυτογνωσία και το αυτοκέφαλό τους και στο ότι αυτές είναι αληθινές μόνο όσο εξυπηρετούν την προσωπική τους αλήθεια, δηλαδή την Ελευθερία.
Υπό αυτό το πρίσμα, ο βαθύτατα αισθαντικός Wilhelm Müller συνεπαρμένος από τη δίνη των καιρών του, συγκινείται και ο αυτοσκοπός του χρωματίζεται από το υψηλό χρέος και την ηρωικότητά του προς υπεράσπιση της αιώνιας ομορφιάς, η οποία συντονίζεται στο αλαβάστρινο σώμα της Ελευθερίας, τόσο ώστε να γίνεται λόγος για τον ίδιο ως το αρχέτυπο του φιλέλληνα, του θερμού υποστηρικτή και συντηρητή των αξιών, ο οποίος προσάρμοσε τα ιδανικά μιας αλλοτινής εποχής στις ανάγκες της σύγχρονής του κοινωνίας, μεταλαμπαδεύοντας τη σημαντικότητα του σκοπού και του είναι αυτού καθαυτού. Το φιλελληνικό κάλεσμά του όπως και πολλών άλλων φιλελλήνων, φυσικά δεν έγινε μόνο από θαυμασμό και διακαή επιθυμία διατήρησης των πολιτιστικών και αξιακών συστημάτων της αρχαιότητας αλλά συνδυαστικά με τα τεκταινόμενα της εποχής. Ο WilhelmMüller γράφει τα παραπάνω και πολλά άλλα στην μετα-παλινορθωτική Ευρώπη, η οποία ασφυκτιά μετά το βάρος της Ιεράς Συμμαχίας και διαβιεί απογοητευμένη από την έκβαση της Γαλλικής Επανάστασης. Ο κλοιός όπως φάνηκε να ανοίγει, έτσι με τον ίδιο τρόπο ξανακλείνει, παρασύροντας τις ακριβώς λεγόμενες «ρομαντικές» ιδέες στον οχετό της ματαίωσης και της επιτακτικής ανάγκης ανάδυσης από την αφάνεια.

Καταληκτικά, το φιλελληνικό κίνημα αναδείχθηκε ισχυρό σε μια εποχή ηθικής και πολιτικής κρίσης, φανερώνοντας την κραταιότητα και σημαντικότητα της πολιτιστικής διπλωματίας των ιδεών. Φιλελληνισμός και ελληνική πολιτιστική διπλωματία αποτελούν κοινό κορμό και σημείο έμπνευσης στη διαμόρφωση του αξιακού συστήματος της σημερινής δυτικής κοινωνίας. Ακόμη ουσιωδέστερη είναι η αιτία για την ανάγκη δημιουργίας και στελέχωσης αυτού του κινήματος και λιγότερο η αποτελεσματικότητα των φορέων του, δίχως να υποτιμάται στο ελάχιστο. Η δυναμική και το γιατί που υποστηλώνουν τον πυρήνα αυτής της σκέψεως συνιστούν κινητήριους τροχούς στο ερώτημα της αξίας της εξέλιξης του φιλελληνισμού και στο γιατί ο ελληνισμός συγκεκριμένα χαίρει παγκόσμιας εκτίμησης και δημοφιλίας. Φυσικά, όπως αναφέρεται και στην αρχή του άρθρου, το παρόν κείμενο δεν στοχεύει στην προγονοπληκτική και στοχευμένη αναμόχλευση του παρελθόντος μας στέκει ως ένας δημιουργικός σταθμός στο 19ο αιώνα. Όπως έχει πολλάκις χαρακτηρισθεί, ο Μεγάλος Αιώνας ήταν ο αιώνας των ταραχών και των πολιτικών ανακατατάξεων, οι οποίες καθόρισαν κατά πολύ τη σημερινή εικόνα του ευρωπαϊκού γενέσθαι και γίγνεσθαι. Οι επαναστάσεις των εθνικών κινημάτων προήλθαν από την επιτακτικότητα της διάλυσης των αυτοκρατοριών και τη συγκέντρωση της εξουσίας με εθνικοηθικά πρόσημα, ενώ παράλληλα ο εθνικισμός του 19ου αιώνα δεν διέθετε τις σημερινές εκφάνσεις και λειτουργούσε ενισχυτικά στις ιδεολογίες της ανεξαρτησίας και της αυτοδιάθεσης. Συγχρόνως, οι ενωτικοί κρίκοι της θρησκείας και των προσωποκεντρικών καθεστώτων άρχισαν να ατονούν. Υπό αυτό το φως αναδύθηκε ο Φιλελληνισμός, ο οποίος αυτή τη φορά επίρρωσε επί τοις πράγμασι τους υπόλοιπους αγώνες επιτυγχάνοντας την ταυτόχρονη διατράνωσή του μέσα σε ένα ταραχώδες πνεύμα πολιτικο-φιλοσοφικών ανακατατάξεων, προσφέροντας και απολαμβάνοντας τους καρπούς των καιρών της εθνικής αυτονομίας και του ατομικού αυτοπροσδιορισμού.
Άννυ Σπηλιώτη
Αρχισυντάκτρια του Ελληνικού Ινστιτούτου Πολιτιστικής Διπλωματίας
Βιβλιογραφία:
- https://www.eefshp.org/wilhelm-muller-enas-megalos-germanos-poiitis-psychi-toy-filellinikoy-kinimatos-stin-germania/
- http://yaunatakabara.blogspot.com/2015/02/der-griechen-muller-der-deutsche.html
- https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%A6%CE%B9%CE%BB%CE%AD%CE%BB%CE%BB%CE%B7%CE%BD%CE%B5%CF%82
- https://www.ekt.gr/el/news/23790
- https://comdeg.eu/compendium/artikel/95969/
- http://www.zeno.org/Literatur/M/M%C3%BCller,+Wilhelm/Gedichte/Lyrische+Reisen+und+epigrammatische+Spazierg%C3%A4nge/Griechenlieder/Neueste+Lieder+der+Griechen/Hellas+und+die+Welt